De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

combinatie met andere overtredingen als dronkenschap. 122 Jan de Hondslager en
Hillegond Jansdr Woudes lieten beide weten de zondagse verdiensten niet te kunnen
missen. 123 Ook hier was het aantal lidmaten dat moeite had met de zondagswetten dus
gering, net als in Edam en Purmerend en als in de classis Delft en Delfland. Op dit punt
wijken de uitkomsten niet af.
Afronding
De ontwikkelingen in de drie steden gingen dus niet helemaal gelijk op, maar ze laten
wel zien dat tussen 1645 (Purmerend) en 1658 (Edam) de regels voor de zondagsrust
door de lokale magistraat werden uitgebreid van rust tijdens de diensten, uitlopend tot
drie uur ’s middags, naar rust gedurende de gehele zondag. Niet alleen alle nietnoodzakelijke
arbeid, maar ook koop en verkoop waren voortaan verboden, herbergen
bleven dicht en allerlei vertier werd aan strikte banden gelegd. Dit zelfde lot trof de
jaarmarkten en de kermissen. Het feit dat deze bepalingen met regelmaat moesten
worden herhaald, laat zien dat de acceptatie van deze uitgebreide zondagswetten, buiten
de kring van de lidmaten beslist niet zonder slag of stoot verliep.
Zoals aangetoond maakten de Noord-Hollandse synode en in het verlengde daarvan de
classis Edam zich vanaf het midden van de jaren ’30 en vooral in de jaren ’40 sterk voor
een betere naleving van de zondagswetten. Op een kort offensief in de jaren 1619-1625
na, ontbrandde de strijd om de zondagsrust hier dus heel wat later dan Abels en Wouters
in hun studie veronderstelden. 124 Geageerd werd daarbij vooral tegen nieuwe vormen
van zondagsarbeid en tegen de toename van het aantal jaarmarkten en kermissen op
zondag, veelal in één adem genoemd met andere ‘crijtende zonden’ als vloeken en
voorhuwelijkse seks en met het opkomende katholicisme.
Uit de acta blijkt dat synode en classis zich gaandeweg sterker maakten voor een meer
puriteinse heiliging van gehele zondag, zonder dat hier een felle polemiek over gevoerd
werd. De classis fungeerde hierbij vooral als doorgeefluik tussen synode en
kerkenraden. De door de classis Edam in 1644 en 1645 aangehaalde voorbeelden van
ongewenste zondagsarbeid als maaien en hooien en het in bedrijf zijn van oliemolens,
volmolens en houtzagerijen, zijn niet in de kerkenraadsnotulen van de drie steden terug
te vinden. Dit geldt wel voor de kermissen en jaarmarkten waar de classis ook een vuist
tegen gemaakt wilde zien. Het kan zijn dat deze voorbeelden uit de dorpen behorende
bij de classis Edam kwamen, maar even zo goed maakte men zich vanuit de classis
vooral druk over schendingen elders in Noord-Holland en wellicht ook over de
oneerlijke economische concurrentie die daar het gevolg van was.
De synode en in haar voetspoor de classis ageerden langer en vaker, dan de lokale
kerkenraden tegen de ontheiliging van de zondag, waarbij zij hun hoop vooral vestigden
op de Staten van Holland. Toch werd op lokaal niveau het meeste bereikt via nauwe
samenwerking tussen kerkenraad en magistraat. In Purmerend verliep de samenwerking
122 Kerkenraadsnotulen Monnickendam, 25.6.1600, 21.12.1608.
123 Kerkenraadsnotulen Monnickendam, 31.5.1632, 19.8.1635.
124 Abels, Wouters, Nieuw en Ongezien, dl. 2, p. 171. Ook de Friese synode maakte zich sterk tegen de
ontheiliging van de sabbat, zo laat Bergsma met verschillende voorbeelden zien. Hij gaat niet in op de
vraag of er verschuivingen in de tijd en in de opvattingen rond de zondagrust te zien zijn. Bergsma,
Tussen Gideonsbende en publieke kerk, pp. 363-364, 538, 541.
hoofdstuk 8/ pag. 416