De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

de classis Alkmaar in 1609 voorstelde om uit elke classis enkele predikanten af te
vaardigen om de zaak te onderzoeken en indien mogelijk op te lossen. De classis Edam
kon zich in dit voorstel vinden, maar hield de mogelijkheid open om de Staten van
Holland tegemoet te komen. Naar het Edam toescheen, wilde men vanuit Alkmaar de
Staten het liefst geheel buiten deze kerkelijke aangelegenheden houden, terwijl Edam
voorzichtiger wenste te opereren. Mochten de Staten aan hun oordeel vasthouden en
geschorste mannen in het ambt hersteld willen zien, dan was de classis Edam bereid dit
onder protest toe te staan. Genoemde predikanten moesten dan wel beloven zich niet uit
te spreken tegen geloofsbelijdenis en catechismus, en de classis Alkmaar diende geduld
te hebben tot het moment dat een synodale vergadering de zaak kon beoordelen. 87
De praktijk zou anders uitpakken. De lokale vroedschap handhaafde Venator als
predikant en zijn collega Hillenius werd in augustus 1610 uit de stad verbannen. De
kerkenraad ging hier niet mee akkoord en werd door de magistraat afgezet en
vervangen. 88 Ds. Hillenius vormde met zijn aanhangers een dolerende gemeente buiten
de stad. 89 Hij nam ook het classicale archief met zich mee naar Koedijk en vanaf dat
moment kende de regio Alkmaar twee classes. 90
De volgende classis die via de classis Enkhuizen om assistentie vroeg, was die van
Haarlem in 1613. De Haarlemse stedelijke magistraat wilde de kerkorde, in 1591
opgesteld door de Staten van Holland, invoeren en de kerkenraadsverkiezingen voortaan
volgens die regels laten verlopen. In de jaren daaraan voorafgaand streefden de
burgemeesters ook al naar invoering van deze kerkorde bij beroepingsprocedures.
Desondanks had men in de jaren 1611-1612 bij de predikantsberoepingen, het overleg
tussen kerkenraad en burgemeesters op tot dan toe gebruikelijke wijze gevoerd. Daarbij
woog, volgens Spaans, de wederzijdse loyaliteit tussen stad en kerk zwaarder dan
gehoorzaamheid aan bovenlokale politieke en kerkelijke organisaties.
Door een reeks kleine conflicten kwam die loyaliteit echter steeds meer onder spanning
te staan. Dit leidde ertoe dat zich bij de kerkenraadsvernieuwing van 1613 een breuk
aftekende tussen kerkenraad en magistraat. De Haarlemmer predikanten waren tot 1615
onderling niet verdeeld, zoals in Alkmaar, en wisten zich gesteund door de kerkenraad
en het overgrote deel van de gemeenteleden. Zij stonden tegenover een stadsbestuur dat
in de voetsporen van Johan van Oldenbarnevelt de kerkorde van 1591 wilde invoeren,
om zo de eigen greep op de benoeming van predikanten en kerkenraadsleden te
vergroten.
In de loop van 1616 raakten de kerkenraadsleden toch verdeeld door de conflicten over
de kerkorde, zodat de Haarlemse kerk alsnog scheurde. Door classisbemiddeling werd
de breuk tijdelijk geheeld, maar aan het eind van 1616 en vooral in het voorjaar van
1617, bij de volgende kerkenraadsverkiezingen, barstte de bom alsnog. De oude
kerkenraad vormde een schaduwkerkenraad die zichzelf als de rechtmatige beschouwde
en twee van de zeven predikanten verbonden zich met de landelijke contraremonstrantse
partij. Bemiddeling door de classis was nu uitgesloten, omdat de burgemeesters
raadpleging van de contraremonstrants gezinde classis verboden hadden. 91
87 Acta van de classis Edam, 9.11.1609.
88 Acta van de classis Edam, 2.10.1610, 30.8.1610, 15.11.1610. Uit de acta blijkt dat de classis
Enkhuizen, als synodale classis, via brieven de andere classes op de hoogte stelde en om advies vroeg.
Tevens blijkt dat de classis Edam niet over alle problemen ten volle werd geïnformeerd en zich daarover
beklaagde. De nieuwgekozen kerkenraad van Alkmaar werd door Edam als onwettig bestempeld.
89 Zie verder Hofman, Eenich Achterdencken, pp. 200-204.
90 Aldus Evenhuis, Ook dat was Amsterdam, dl 1, pp. 221-222.
91 Voor een uitgebreide beschrijving van het verloop van de Bestandstwisten in Haarlem, zie: Spaans,
hoofdstuk 6/ pag. 320