De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

egierynge (..) dewyle zy geen quaet en willen straffen ende daerom onder hare
regieringe alle godloosheyt de overhant neemt’. Beide kwesties zag de Noord-Hollandse
synode graag aangepakt, zonder dat men daar zelf de middelen voor had. De eerste
vraag werd daarom naar de nationale synode verwezen en op de tweede vraag werd
geantwoord dat ‘elck eene by discretie zulcx zoecke te voorcomen zoveel als mogelyck
(is)’. 181
Het laatste onderwerp werd verder niet meer aangeroerd, het eerste komt tot 1625 nog
een aantal malen terug ten einde deze ‘affgodische’ eed te weren via de verschillende
overheden. 182 Daarna keert ook dit thema niet meer terug in de acta, zonder dat duidelijk
is of men er in is geslaagd deze wijze van eedaflegging afdoende te bestrijden of dat
men zich ook op dit punt bij de praktijk van alle dag heeft neer gelegd.
Vanuit de Noord-Hollandse synode werd de doopsgezinde richting na 1618 in feite nog
maar op twee manieren bestreden. In de jaren tot 1640 concentreerde men zich daarbij
hoofdzakelijk op de schriftelijke weerlegging van de doperse leer en in de jaren daarna
alleen nog op de bestrijding van de heimelijke huwelijken. Een heel verschil dus met de
actieve houding die de synode aannam tegenover het katholicisme dat men juist in de
jaren na 1618 tot aan het eind van de hier onderzochte periode bleef bestrijden. 183
De classis en de doopsgezinden
Ook op classicaal niveau verschilde de houding ten opzichte van de mennonieten van
die welke men innam ten aanzien van de katholieken. Zo diende de classis Edam slechts
eenmaal een gravamen in over dopen ten behoeve van het huwelijk, met daarin een
verwijzing naar de wederdopers 184 en werd eenmaal een vraag gesteld over
echtscheiding, waarbij slechts zeer terloops sprake was van een mennoniet. 185 Over het
181 Acta van de Noord-Hollandse synode, 9.10.1618.
182 Acta van de Noord-Hollandse synode, .10.1618, 27.8.1619, 25.8.1620, 24.8.1621,
2.8.1622, 8.8.1623, 6.4.1624, 7.8.1625. In eerder jaren was ook al eens het zweren bij
mannenwaarheid aan de kaak gesteld op een synodevergadering, maar pas in 1618 werd
voor het eerst gewezen op de ‘Mennonitische manieren van eedt doen by mannen- of
vrouwenwaerheyt’. Voordien ging het meer om deze manier van het afleggen van de
eed in het algemeen, dus bijvoorbeeld ook door leden van de eigen gereformeerde kerk;
zie bijv. acta van de Noord-Hollandse synode, 22.6.1598 (gravamen vanuit Alkmaar),
herhaald op 21.6.1599 en op 14.6.1605. Over deze thematiek, zie: Van Deursen, Rust
niet voordat gy ze van buiten kunt, pp. 79-94.
183 Deze feitelijke acceptatie van de doopsgezinden, ook door de kerkelijke organen,
vond in Holland eerder plaats van bijvoorbeeld in Friesland en Groningen. Hier bleef de
synode tot ver in de 17 e eeuw ageren tegen de bouw van nieuwe vermaningen, tegen de
doopsgezinde weigering te zweren bij eedafleggingen en tegen de wettigheid van de
doopsgezinde doop. Zijlstra, Om de ware gemeente en de oude gronden, pp. 357-373;
Bergsma, ‘Gereformeerden en doopsgezinden’, pp. 129-156. Over het calvinistische
offensief tegen de doperse concurrentie en het uitsterven daarvan halverwege de 17 e
eeuw, zie: Voolstra, ‘The colony of heaven’, pp. 22-29.
184 Acta van de classis Edam, 3.5.1595. Zie paragraaf 6.2.
185 Acta van de classis Edam, 7.6.1627 en 12.4.1627: een zuster uit de Beemster,
gekomen van Harlingen, werd gezond in leer en leven bevonden, hoewel zij van haar
man gescheiden was, omdat hij haar in haar godsdienst hinderde en haar met ‘extreme
hardicheijt’ bejegende, haar ‘slaende ende quetsende’. De vraag of men haar tot het
hoofdstuk 7/ pag. 372