De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

vooral dankzij de classes Haarlem, Edam en Amsterdam en vanaf 1640 ook dankzij
Enkhuizen. 53
Bekijken we deze gravamina nader, dan valt op dat de klachten over het niet handhaven
van de zondagsrust bijna aldoor in één adem genoemd worden met andere misstanden
die vanuit de kerk keer op keer aan de orde werden gesteld bij de verschillende
overheden. Dit betrof de strijd tegen het opkomende katholicisme, tegen misbruiken
rondom de huwelijkssluiting en tegen vloeken en lasteren, af en toe aangevuld met
opmerkingen over hoererij en over het lichtvaardig pardonneren van doodslagers.
Allemaal maatschappelijke misstanden die Gods toorn konden opwekken en voor de
bestrijding waarvan de kerk was aangewezen op de inzet van de politieke overheden.
Via de kerkelijke tucht kon men immers alleen de eigen lidmaten bereiken. Toch stak
men af en toe de hand ook wel in eigen boezem, via pleidooien als die van de classis
Alkmaar, in het politiek en militair spannende jaar 1625 voor betere oefening van de
tucht. De classis Edam liet in diezelfde synode aantekenen dat de ontheiliging van de
sabbat nu ‘soo toeneemt dat men hem schijnt den duijvel te willen heijligen’. 54
IJverde de synode daadwerkelijk voor de heiliging van de zondag of was de roep om
naleving van de zondagswetten vooral onderdeel van een weerkerend refrein? Richtte
de synode zich steeds opnieuw tot de Staten van Holland om aan te dringen op
uitbreiding of in ieder geval naleving van de plakkaten? Bleef het daarbij of gingen de
inspanningen verder? En zijn er vanaf 1620 inderdaad verschuivingen in de opvattingen
rond de zondagsrust zichtbaar?
In de jaren ’20 klinkt allereerst de echo van de Dordtse synode door in de formuleringen
van de gravamina. Onder verwijzing naar wat daar is besloten over de sabbatsheiliging 55
vond tussen 1620 en 1625 een synodaal offensief plaats. Voorbeelden van schendingen
werden verzameld, de Staten van Holland gealarmeerd en via hen werden de
gerechtsdienaren gemaand op te treden. De ingediende voorbeelden werden daartoe
schriftelijk aan deze officieren doorgegeven. 56 Deze gezamenlijke inspanning was echter
van korte duur. Afgaande op de synodale acta was de angel er daarna uit gedurende de
jaren 1626-1634. In de gravamina werd wel nog steeds gehamerd op het afdoen van de
oude gravamina, zoals die over de papisten en de zondagsrust, maar daar bleef het
verder bij. Deze gravamina vormden meer een soort verzuchtingen, dan concrete
actiepunten waar de synodale gedeputeerden mee aan de slag gingen. Rapportages
daarover zijn schaars in deze jaren. 57
53 Tussen 1618 en 1650 dienden Haarlem en Amsterdam ieder 15, Edam 11, Enkhuizen acht, Hoorn zes
en Alkmaar drie gravamina in over de zondagsrust.
54 Acta van de Noord-Hollandse synode, 7.8.1625. De Edamse noodkreet was een onderdeel van een
indringende oproep om alle ‘crijtende sonden’ nu echt te bestrijden omdat de door de Staten van Holland
uitgeschreven bededag anders vruchteloos zou zijn en Gods toorn onafwendbaar.
55 Acta van de classis Edam, 17.8.1620, acta van de Noord-Hollandse synode, 25.8.1620 (gravamen nr. 8
van de classis Haarlem: ‘Alsoo by den synodum nationael is geresolveert ende besloten een sekere acte
nopende de heyliginge des sabbaths’). Uit de teksten wordt niet duidelijk naar welke acte van de
Nationale synode hier verwezen wordt.
56 Acta van de Noord-Hollandse synode, 25.8.1620-6.8.1624.
57 Alleen in 1632 en 1634 lezen we dat de gedeputeerden werd opgedragen bij de Gecommitteerde Raden
van de Staten van Holland aan te dringen op het afdoen van die oude gravamina, waarbij het accent meer
gelegd wordt op het weren van de paapse stoutigheden, dan op de handhaving van de zondagsrust. Acta
van de Noord-Hollandse synode, 17.8.1632, 14.8.1634, art. 28. In 1635 werd door hen gerapporteerd dat
de inspanningen niet zonder vrucht waren en dat bij de Gecommitteerde Raden is aangedrongen op
naleving van de plakkaten (acta 14.8.1635, art. 35).
hoofdstuk 8/ pag. 403