De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

gezien het feit dat slechts één herdoopte, Lambert Jacobsz, afkomstig uit Purmerend, in
1540 het leven liet in verband met pogingen tot kerkroof en Egmond en in
Schellingwoude. 120
Purmerend wordt enkele jaren later ook in verband gebracht met de Davidjoristen. Zo
verklaarde voormalige priester Quirijn Pietersz in 1545 tegenover zijn ondervragers dat
'Jan Ruijsch (en) Symon Ruijsch, beijde van Purmereijnde (...) zijn van Davids Joryszs
secte'. 121 Verder horen we niets over deze of andere aanhangers van David Joris in
Waterland. Uiteindelijk zou ook deze sekte vanaf ca. 1544 vrijwel verdwijnen, als
gevolg van de vervolgingen en het vertrek van de leider zelf naar Bazel.
Het was juist in deze vroege jaren ‘40 dat de invloed van Menno Simons geleidelijk aan
toenam, niet alleen in Friesland maar ook in Holland. Simons was aanvankelijk vooral
via zijn geschriften actief maar trad vanaf 1540 ook daadwerkelijk op de voorgrond om
als oudste de verdrukte gelovigen te bemoedigen, met als grootste verdienste, aldus Van
der Zijpp, dat hij de doperse beweging daardoor van de ondergang heeft gered. 122
Simons verbleef vanaf 1542 buiten de Nederlanden, maar hield via zijn geschriften en
reizen contact met zijn geloofsgenoten in eigen land. Zo zou hij in 1542 of 1543 heel
Noord-Holland bezocht hebben 123 en ook nadien nog diverse reizen gemaakt hebben,
ondermeer in 1555 in Waterland. 124 Menno Simons en Dirk Philips konden hun taken
van oudsten al spoedig niet meer alleen af en stelden daarom rond 1542 mede-oudsten
aan die ieder een bepaald gebied toegewezen kregen. Zo was Gilles van Aken, die na
zijn aanstelling tot oudste in 1542 eerst in Waterland en later in Brabant werkzaam. In
1551 werd Lenaert Bouwens als oudste aangesteld. Hij heeft in vrijwel alle Nederlandse
gewesten gewerkt en vele tienduizenden gedoopt. 125 Ondanks alle vervolgingen, die tot
zeker 1555 duurden, ontwikkelden zich zo weer kernen van gedoopte volgelingen, maar
de beweging kende geen massaal karakter meer en ook van gewelddadigheden was geen
sprake meer. 126
Dissidenten in Waterland
Verschillende bronnen berichten over doperse aanhangers en andere religieuze
dissidenten in Waterland. De al genoemde Quirijn Pietersz, verhoord in verband het niet
laten dopen van zijn kind en met de verkoop van 'wel 25 boecken, gemaict bij Menno
Symonis'; was naar eigen zeggen bij vrienden in Edam geweest. In een later verhoor
meldde hij bovendien dat 'een Ariaen genoempt een houtsager, woonende tot Edam
mede es van hoerlieden verstant, dan en weet nyet oft hij (het) teycken heeft'. 127
120 Mellink, De wederdopers in de Noordelijke Nederlanden, pp. 399-416; over Lambert Jacobsz:
Mellink, Documenta Anabaptistica, II, nrs. 22-23, pp. 20-23.
121 Mellink, Documenta Anabaptistica, II, nrs. 48 en 52, pp. 52-57, 61-62.
122 Van der Zijpp, Geschiedenis der Doopsgezinden in Nederland, pp. 45-47.
123 S. Blaupot ten Cate, Geschiedenis der Doopsgezinden, dl I, pp. 18-19.
124 Horst, ‘De strijd om het fundament des geloofs’, p. 37. Zijlstra noemt deze reizen niet. Bij hem lezen
we alleen over reizen naar Friesland in 1541, naar het gebied tussen Rijn en Maas in de jaren 1544-1546
en een laatste bezoek vanuit Noord-Duitsland in 1557. Zijlstra, Om de ware gemeente en de oude
gronden, pp. 179-183.
125 Zijlstra, idem, pp. 179-180.
126 Mellink, ‘De beginperiode van het Nederlands Anabaptisme’, p. 38.
127 Mellink, Documenta Anabaptistica, II, nrs. 48 en 50, pp. 52-59; Deze Quirijn Pietersz was afkomstig
uit Kruiningen en bracht ook in Zeeland boeken van Menno Simons aan de man. Zijn optreden vormt een
illustratie voor de blijvende onderlinge contacten van dopers in Holland en Zeeland, ook of dankzij de
felle vervolgingen. Rooze-Stouthamer, Hervorming in Zeeland, pp. 124-127.
hoofdstuk 1/ pag. 41