De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

thema's van de volgende hoofdstukken. Duidelijk is in ieder geval dat de nationale
synoden hoge verwachtingen koesterden van de classis en haar belangrijke taken
oplegde in de op- en uitbouw van de gereformeerde kerk op regionaal niveau.
2.4. De kerkelijke organisatie in Noord-Holland van start (1572-1590)
Vanaf de jaren ’60 is zo de identiteit van het Nederlands gereformeerd protestantisme
door de opeenvolgende synoden steeds verder uitgewerkt. De contouren werden
duidelijker, net als de spanningen daarbinnen. Zichtbaar is geworden dat de nieuwe
generatie kerkleiders inderdaad meer heil verwachtte van de uitbouw van de eigen
kerkelijke organisatie en afbakening van de eigen leer, dan van religievrede, van ruimte
voor zowel de eigen protestantse stroming als voor de katholieke, de doopsgezinde en in
mindere mate de lutherse. 208 Intussen had de oorlog het onderlinge wantrouwen sterk
vergroot en de gewone bevolking zwaar getroffen. 209 Velen hadden de oude kerk of wat
daar nog van over was vaarwel gezegd, kleine en grotere groepen gelovigen waren
inmiddels de doperse leer toegedaan, maar slechts weinigen liepen uit om de prille
gereformeerde te omarmen. 210 Want wie durfde al te kiezen voor iets nieuws, zolang de
eindoverwinning op de Spaanse troepen nog allesbehalve vast stond?
Dit was de realiteit waar de gereformeerde leiders in het Noorderkwartier mee te maken
hadden. De kerkelijke organisatie stond op papier goed in de steigers, met een grote rol
voor de classes om de zaak van het evangelie verder uit te dragen. Maar de hindernissen
waren groot: het land was door strijd verscheurd, weinigen wisten van het bestaan van
de gereformeerde kerk, de voorgangers waren nog zeer gering in aantal en uiterst
wisselend van niveau en lang niet alle lokale magistraten hadden dezelfde visie op de
rol van een christelijke overheid als de calvinisten. 211 Toch zijn ze van op pad gegaan
om voor de gereformeerde kerk een plek te verwerven naast en deels in plaats van de al
aanwezige katholieke en doopsgezinde stromingen die ieder op hun beurt ook hun weg
moesten zien te vinden in binnen de nieuwe politieke verhoudingen.
In deze paragraaf staat die opbouwfase centraal. Welke rol speelden de Noord-
Hollandse synode en de classis Edam hierin en wat was de wisselwerking tussen deze
beide organen? Wie nam het initiatief? Welke rol was weggelegd voor predikanten en
welke voor ouderlingen? Hoe verliep de groei van het aantal gereformeerde gemeenten
binnen de classis Edam? En op welke wijze gingen de Noord-Hollandse synode en de
classis om met de zorg voor niet-lidmaten via doop, huwelijkssluiting, onderwijs en
prediking? Werd de grens tussen publieke en lidmatenkerk zoals vastgesteld door de
208 Vergl. Schilling, ‘Confessionalization in the Empire’, pp. 222-226.
209 Voor het Noorderkwartier treffend geïllustreerd door Van Nierop, het verraad van
het Noorderkwartier, onder meer met behulp van het schokkende ooggetuigenverslag
van het dagelijkse leven tijdens de Opstand, zoals geschreven door Wouter Jacobsz,
uitgegeven door Van Eeghen, Dagboek van Broeder Wouter Jacobsz.
210 Israel, De Republiek 1477-1806, dl 1, pp. 397-399.
211 Duke, Reformation and Revolt, pp. 273, 288-290.
hoofdstuk 2/ pag. 109