De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

De lokale overheid excuseerde zich tegenover het gewestelijk bestuur voor al die
voorbeelden van ketterij binnen haar jurisdictie door te wijzen op de grote lokale
verdeeldheid, die het gevolg zou zijn van het feit dat de pastoor ter plaatse, samen met
zijn kapelaan en koster de stad ‘gaerne alleen soude regieren (..) soe wel int waerlick als
int geestelick’. De geruchten over de vele aanhangers van de ‘secte Lutheriane’ waren
vooral gebaseerd op laster die voortkwam uit de verdeeldheid tussen de voor- en
tegenstanders van deze pastoor. 45
De magistraat ging zelf echter ook niet vrijuit. Dit bleek al uit het feit dat de schout in
1526 als getuige optrad bij het huwelijk van ex-priester Willem Ottensz, maar dit bleek
eens te meer in 1527, toen een 'verlopen monnik' er openlijk predikte gehuld in de
tabbard van de gemeentesecretaris en het ook nog bestond om een vrouw, ter plaatse
opgesloten omwille van haar geloof, op te zoeken en te bemoedigen. Reden om de
magistraatleden in Den Haag te ontbieden om hen hierover te ondervragen. 46
Al met al kennen we voor de jaren 1526-1528 uit de documenten verzameld door
Fredericq de namen van 23 mannen en vrouwen die in verband met de ‘lutherie’ in
Monnickendam werden gedagvaard door het Hof van Holland, aangevuld met een
aantal eveneens ontboden, maar naamloze Monnickendammers. Voor de meeste liep dit
met een sisser af, enkele wisten tijdig te ontkomen en sommige werden daadwerkelijk
veroordeeld. Zoals Yde Pauwels die haar dochter aan een priester ten huwelijk had
gegeven. Zij werd veroordeeld tot tentoonstelling op het schavot in Den Haag en in
Monnickendam zelf. Gedurende een uur moest zij ‘voor schut’ staan met voor haar
borst de tekst: ‘Hier staet Yde Pouwels, omdat zy gedoecht heeft, dat haer dochter
binnen haeren huyse bij eenen priester onder tdexel van huwelyck geslapen heeft’.
Bovendien moest Yde op drie achtereenvolgende zondagen boete doen door in
processie rond te gaan, blootshoofds en met een brandende waskaars in haar handen. 47
Anders dan Wendelmoet Claesdr, bekende Dieuwer de vrouw van Jan Mattensz wel dat
zij ‘qualicken ende scandelicken gesproicken hadde vanden heyligen wairdigen
Sacramenten des outaers ende oec vander biechte, ende dattet selve haer leet was’,
waardoor zij er met een openbare herroeping en een boete vanaf kwam 48 in het zelfde
jaar dat Wendelmoet haar leven liet op de brandstapel.
Al deze maatregelen en de herhaalde oproepen van het Hof van Holland om de
plakkaten tegen de Lutheranen stipt te onderhouden 49 , konden niet verhinderen dat de
aanhang voor de nieuwe leer in Monnickendam aanzienlijk in deze jaren was en dat de
voorstanders niet al te veel in de weggelegd werd.
Monnickendam vergeleken met Edam en Purmerend
Zoals blijkt uit de tekst van verschillende plakkaten legde de centrale overheid vooral de
beschuldigende vinger bij de lokale geestelijken en bij de lokale overheden. De lokale
geestelijken werd aan de ene kant verweten door hun gedrag het antiklerikalisme in de
45 Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, pp. 156-159 (nr. 544); De Hoop Scheffer, Geschiedenis der
Kerkhervorming in Nederland, p. 579; Van Nierop, Het verraad van het Noorderkwartier, p. 42.
46 Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, p. 196 (nr. 580); De Hoop Scheffer, Geschiedenis der
Kerkhervorming in Nederland, pp. 580-581. Deze vrouw zou mogelijk Wendelmoet Claesdr zijn geweest,
aldus de Hoop Scheffer.
47 Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, pp. 125-126 (nr. 513).
48 Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, p. 305 (nr. 671).
49 Bijvoorbeeld in 1525 en 1527: Fredericq, Corpus documentorum, Deel V, p. 73 (nr. 447), pp. 305-306
(nr. 672) en pp. 305-306 (nr. 673).
hoofdstuk 1/ pag. 27