De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

opschortten, was dus niet primair te danken aan hun inschikkelijkheid, maar veeleer aan
dat verbod van overheidswege.
In 1637 en in 1638 volgde een nieuwe reeks vermaningen aan het adres van de
magistraat om op te treden tegen de lutherse conventikelen, maar dit maal waren alle
verzoeken tevergeefs. Weliswaar beloofden de burgemeesters keer op keer op de zaak te
letten, maar daar bleef het bij, zodat ‘de luyterse paep (die) hier door de stadt omloopt
om aenhank te maecken’ geen strobreed in de weg gelegd werd. 267 Uit het keurboek
kennen we nog wel een verbod op het houden en bezoeken van lutherse bijeenkomsten,
gedateerd op 2 maart 1644. Onder deze keur staat echter genoteerd dat deze niet is
gepubliceerd op last van de kastelein. 268 De opkomst van het lutheranisme was voor de
kastelein geen issue van betekenis, wat in een iets eerder stadium ook voor de
magistraat, de kerkenraad en de classis gold.
In de classicale acta komen de lutheranen in 1634 ter sprake in verband met de vragen
daarover vanuit Purmerend en daarna nog even in 1637 naar aanleiding van een
particuliere kwestie uit Enkhuizen. 269 Over lutherse diensten in Purmerend in dat zelfde
jaar wordt in de acta niet gerept.
Overigens waren er al eerder lutheranen in Purmerend gesignaleerd, want al in 1616
vroeg men van hieruit aan de classis of lutheranen tot het Avondmaal toegelaten
mochten worden. Dit mocht, na onderwijzing in de gereformeerde leer. 270 Deze
gelovigen vonden hun weg toen nog binnen de gereformeerde kerk. Pas een kleine
twintig jaar later was voor het eerst sprake een afzonderlijke lutherse
geloofsgemeenschap, wier opkomst dus alleen tijdelijk kon worden gestuit. Daarna zal
het hier wellicht zo zijn gegaan als in Monnickendam waar Aeltjen Jans in 1650 werd
vermaand ‘niet (te) hincken op beide zijden’, omdat zij wel genegen was naar het
Avondmaal te komen, hoewel ze meermalen met haar man was gesignaleerd bij de
lutherse bijeenkomsten. 271 Liever een duidelijke keuze, dan ergernis te geven door beide
geloofsopvattingen te combineren. Verder lijkt het er op dat men van het kleine cohort
lutheranen geen serieuze concurrentie duchtte, ook niet in de jaren waarin naar een
verbod op hun bijeenkomsten werd gestreefd. De summiere verwijzingen naar het
lutheranisme in de classicale acta wijzen in diezelfde richting, net als het nagenoeg
ontbreken van dit thema in de synodale acta.
Afronding
Alle hierboven aangehaalde remonstrantse woelingen haalden de classicale acta niet.
Wel werd vanuit Broek in Waterland in classisverband een enkele maal geattendeerd op
267 Kerkenraadsnotulen Purmerend, 8.11.1637, 28.11.1637, 29.11.1637, 20.12.1637,
10.1.1638, 31.1.1638, 11.6.1638, 4.7.1638, 8.8.1638, 22.8.1638, 3.9.1638. In het artikel
van Tromp en Fafié over de lutheranen in Purmerend lezen we dat Pieter van Engelen
ook hier diensten leidde, in de jaren 1636-1640. Het eerste huiskerkje zou pas in 1670 in
Purmerend zijn opgericht, volgens dezelfde auteurs, die zich vooral op oudere literatuur
en niet op bronnen lijken te baseren. Tromp, Fafié, ‘Purmerend’, pp. 218-219. De
oudste stukken in het archief van de Evangelisch-Lutherse gemeente te Purmerend, in
het Waterlandsarchief dateren pas uit 1795.
268 Oud Archief Purmerend, inv. nr 84, keurboek van Purmerend, 27.2.1644.
269 Acta van de classis Edam, 13.7.1637.
270 Acta van de classis Edam, 13.6.1616.
271 Kerkenraadsnotulen Monnickendam, 20.2.1650, 24.2.1650.
hoofdstuk 7/ pag. 390