De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

De toenemende polarisatie onder druk van de politieke spanningen betrof derhalve
vooral de verhouding tussen gereformeerden en katholieken. Waar de strijd verhevigde,
radicaliseerden de standpunten en konden gereformeerden hun positie op lokaal en
bovenlokaal niveau versterken ten koste van niet-gereformeerden. Waarschijnlijk is
langs deze weg te verklaren, dat de gereformeerden in Purmerend in de loop van 1573
erin slaagden een eigen predikant te krijgen, waar in 1572 het verwerven van een
kerkgebouw nog grote moeite kostte. Bovendien zijn de gereformeerde leiders er hier,
zoals wij zagen, ergens in de jaren tussen 1572 en 1582 ook in geslaagd de bestuurlijke
touwtjes in handen te krijgen. Dat dit laatste in Monnickendam nauwelijks lukte, heeft
wellicht te maken met aanwezigheid van een sterke doopsgezinde gemeente, waardoor
de verhoudingen in deze stad anders lagen.
Hoewel de opstandige gewesten zich staande wisten te houden, zag de situatie er in
1575 niet rooskleurig uit. Haarlem en Amsterdam waren in Spaanse handen, net als
grote delen van Zeeland, met uitzondering van Walcheren, en de rest van de
Nederlanden. Pogingen om het opstandige gebied uit te breiden waren weinig succesvol
geweest en de financiële middelen om de strijd te continueren werden schaars. Maar
ook aan Spaanse kant werd een definitieve overwinning verhinderd door financiële
problemen. In deze uitzichtloze situatie kwam er ruimte voor onderhandelingen, voor
een overwinning van gematigde krachten, die uiteindelijk resulteerden in de pacificatie
van Gent in 1576, gesloten tussen het opstandige Holland en Zeeland en de overige
gewesten. 111 Overeengekomen werd onder meer de uitvoering van de geloofsplakkaten
op te schorten en de religieuze kwestie te laten regelen door de Staten-Generaal, waar
de opstandige gewesten weer zitting in hadden genomen. Tot die tijd werd de religieuze
status-quo gerespecteerd, zodat in de gebieden onder Willem van Oranje alleen de
gereformeerde eredienst werd toegestaan, en in de andere gewesten de katholieke.
Voorts kregen alle ballingen amnestie en werden de gewestelijke grenzen over en weer
opengesteld, mits de Hollanders en Zeeuwen buiten hun eigen gewest op geen enkele
manier de uitoefening van de katholieke religie zouden hinderen.
Tevens werden regelingen vastgesteld voor het onderhoud van geestelijken afkomstig
uit of nog wonend in Holland en Zeeland. Zoals we zagen profiteerden in ieder geval de
voormalige conventualen uit Monnickendam hiervan. Ten slotte werd vastgesteld dat
alle gebieden binnen Holland en Zeeland die zich nog niet aan de kant van de Prins
hadden geschaard, zich nu onder zijn gezag behoorden te plaatsen, waartoe de Prins met
hun tot een vergelijk ('satisfactie') diende te komen op de door hun gewenste punten,
zoals de godsdienstkwestie. 112
De Pacificatie bood Willem van Oranje goede mogelijkheden om zijn basis te
versterken. Niet alleen in Holland en Zeeland zelf, maar ook daarbuiten zocht hij steun:
in Utrecht, Gelderland en de noordoostelijke gewesten. Het eerste succes buiten het
eigen gebied volgde in oktober 1577 toen Oranje door de Staten van Utrecht als
stadhouder werd erkend. Intussen vonden onderhandelingen plaats met de verschillende
steden in Holland en Zeeland om tot een satisfactie te komen. Onderhandelingen die in
diverse gevallen met blokkades kracht werd bijgezet. Met Haarlem kwam in januari
1577 een satisfactie tot stand, waarbij de katholieke religie werd vrijgelaten en de
111 Zie bijvoorbeeld Woltjer, ‘De Vrede-makers’, pp, 299-321.
112 Woltjer, ‘De Vrede-makers’, pp. 310-312; Woltjer, ‘Het Noorden en de Pacificatie
van Gent’, p. 81; De Jong, ‘Unie en religie’, pp. 164-165.
hoofdstuk 2/ pag. 91