De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

de regio naar de stad verplaatst. Vooral Spaans, Kaplan en Marnef hebben zich daarbij
laten inspireren door Duitse historici als B. Moeller en H. Schilling. Deze historici
attendeerden terecht op de verstrengeling tussen religie en politiek waardoor
veranderingen binnen de kerk wel gevolgen moesten hebben voor de gehele stedelijke
samenleving. 14 In de Duitse rijkssteden was het in de 16e eeuw nog mogelijk om de
gehele stedelijke samenleving te reformeren naar de nieuwe inzichten, zodat de
traditionele samenhang tussen burgerlijke en sacrale gemeenschap behouden kon
blijven, zoals Moeller heeft laten zien. 15 Door het verloop van de Opstand waren de
religieuze verhoudingen binnen de Nederlandse steden echter zozeer verscherpt, dat dit
in de steden die de zijde van de Opstandelingen kozen niet meer mogelijk was.
In de studies van Spaans, Kaplan en Marnef is met name gekeken naar de feitelijke
uitkomst van de politieke en religieuze veranderingen. Dat wil zeggen naar de wijze
waarop de verschillende confessies zich intern ontwikkelden en naar de gevolgen van
het verbreken van de eenheid tussen kerk en staat voor de totale stedelijke samenleving.
Ten Boom en Van der Pol richten zich vooral op de vroegreformatorische
ontwikkelingen en op de relatie tussen de lokale overheid en de publieke kerk. 16
Alle auteurs zijn unaniem in hun oordeel dat de gereformeerde kerk er ondanks haar
bevoorrechte positie als publieke kerk, niet in geslaagd is om de gehele Nederlandse
samenleving of zelfs maar een meerderheid van de bevolking te calviniseren. Of zoals
W. Nijenhuis het stelt: een calvinistisch land is Nederland nooit geweest. 17 Over de
oorzaken daarvan, lopen de opvattingen nog steeds uiteen. Zo verschillen de meningen
ten aanzien van de vraag welke rol de overheid heeft gespeeld bij de verbreiding van de
invloed van het calvinisme. Terwijl Geyl en Rogier de overheid hierin een actieve rol
toebedeelden, wijzen Duke en De Jong erop dat de overheden zich vooral beperkten tot
maatregelen om de invloed van het katholicisme terug te dringen. 18 In de optiek van
Spaans, Van der Pol en Kaplan richtte de stedelijke overheid zich vooral op het creëren
van een algemeen christelijke, confessioneel neutrale stadscultuur om zo de stedelijke
eenheid ondanks de religieuze verdeeldheid, opnieuw vorm te geven. 19
A. Jelsma wijst in zijn iets te stellige artikel op de samenhang tussen vroegmoderne
staatsvormingsprocessen en de pogingen van de gereformeerde kerk om door middel
van haar meerdere vergaderingen een protestantiseringoffensief te ontketenen. De
gereformeerde kerk zou krachtig meegewerkt hebben aan het streven van de centrale
overheid om de normen en waarden van een kleine elite op te leggen aan de rest van de
samenleving. Een proces dat zich overal in Europa voordeed en dus niet specifiek
kenmerkend was voor het gereformeerd protestantisme in de Nederlanden. Maar, zoals
Jelsma stelt, juist het gereformeerde kerkmodel met zijn tuchtoefening en presbyteriale
structuur bood nieuwe en effectieve manieren om de bevolking te disciplineren. De
belangenverstrengeling tussen de centrale overheid en de gereformeerde kerk werkte
daarbij op lokaal en regionaal niveau weliswaar niet in het voordeel van de laatste, maar
naarmate de centrale overheid meer greep op de samenleving kreeg, konden de
14 Schilling,’Confessionalization in the Empire’.
15 Moeller, Reichsstad und Reformation, pp. 9-13, 34-48.
16 Voor een beknopt, inmiddels niet meer geheel volledig overzicht mbt. de stadsreformaties zie
bijvoorbeeld Spaans, ‘de Reformatie in de Nederlandse Steden’.
17 Nijenhuis, Hoe calvinistisch zijn wij Nederlanders? p. 43; zie ook Woltjer, ‘De plaats van de calvinisten
in de Nederlandse samenleving’ en Schutte, Het Calvinistisch Nederland, pp. 9-26.
18 De Jong, ‘Is Nederland geprotestantiseerd?’, Duke, Reformation and Revolt, pp. 200, 272.
19 Spaans, Haarlem na de Reformatie (gehele boek), Van der Pol, De reformatie te Kampen, pp. 366-372,
Kaplan, Calvinists and Libertins, pp. 265-314. Zie ook: Pollmann, ‘The bond of Christian piety’ met
name pp. 53-56.
Inleiding/ pag. 3