De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

De aanval werd aldus wederom afgeslagen, maar ook nu was de schade groot, vooral in
Purmerend, zo verhaalden twee getuigen in 1578. In de eerste plaats door de overlast
van het krijgsvolk, voorts doordat allerlei landerijen ten zuiden van Purmerend blank
gezet waren, met alle gevolgen van dien voor de gewassen en de bodem en bovendien
waren verschillende huizen in vlammen opgegaan, waaronder alle woningen in naburige
Nek. 107
Politiek en kerk (1574-1588)
Het Noorderkwartier bleef in handen van de rebellen en ook het beleg van Leiden
eindigde in een overwinning voor de opstandelingen toen het Spaanse leger de
belegering opgaf in oktober 1574. Maar de schade was aanzienlijk en de financiële
belasting enorm. Maar niet alleen materieel was de schade groot, ook op religieus
gebied had de strijd haar sporen nagelaten. De relatieve tolerantie en de religievrijheid
legden het af tegen het toenemende antikatholicisme wat in het voorjaar van 1573 onder
meer resulteerde in een verbod door de Staten van Holland op de uitoefening van de
katholieke religie. De godsdienstvrijheid zoals geproclameerd in 1572 was zo al binnen
een jaar tot een dode letter geworden. 108 Weliswaar werd de gewetensvrijheid
gehandhaafd en mocht niemand omwille van zijn of haar geloof ondervraagd of lastig
gevallen worden, maar voor de uitoefening van de katholieke godsdienst was geen
plaats meer in de opstandige gebieden. De gereformeerde kerk werd de enige, de
publieke kerk in Holland.
Ook Willem van Oranje moest dit erkennen, blijkens zijn keuze voor de gereformeerde
religie in de loop van 1573. 109 Toch bleef de Prins persoonlijk ijveren voor
godsdienstvrijheid, niet alleen voor katholieken en lutheranen, maar ook voor de
doopsgezinden en voor deze laatsten wist hij meer te bereiken dan voor de katholieken.
Dit kan verklaard worden uit het feit dat aan de loyaliteit van de doopsgezinden niet
getwijfeld hoefde worden, bijvoorbeeld gezien al genoemde de inzamelingsactie door
Pieter Willemsz Bogaerts. Van de politieke keuzes van de katholieken was men veel
minder zeker. 110
107 Oud Archief Purmerend, inv. nr. 94, 12.10.1578, 22.10.1578. Voor het verdere
verloop van de strijd in 1575 en het mislukte plan van Spaanse zijde om via de tactiek
van de verschroeide aarde het Noorderkwartier terug te veroveren zie Van Nierop, Het
verraad van het Noorderkwartier, pp. 84-104.
108 Zie bijvoorbeeld de ontwikkelingen in Delft tussen 26 juli 1572 (de dag waarop het
stadsbestuur koos voor de zijde van de Prins) en 23 april 1573 (een tweede
beeldenstorm als gevolg van de frustraties om de strijd om Haarlem). Abels en Wouters
laten zien dat Oranje april 1573 “zelfs in zijn residentie niet meer in staat (was) voor de
rooms-katholieken vrijheid van godsdienstoefening af te dwingen”. Abels, Wouters,
Nieuw en Ongezien, dl 2, pp.124-129.
109 In 1573 vierde Oranje het Avondmaal mee in Dordrecht. Niet bekend is op welk
tijdstip hij precies besloot om toe te treden als lidmaat. Van Deursen, De last van veel
geluk, p.89.
110 De Jong, ‘Unie en religie’, p. 160; De Jong, Oranje’s overtuiging, pp. 11-15; zie ook
Woltjer, Tussen vrijheidsstrijd en burgeroorlog, pp. 54-60 en Van Deursen, De last van
veel geluk, pp. 85-90. Over de doopsgezinden zie Van der Zijpp, Geschiedenis der
Doopsgezinden in Nederland, Arnhem, pp. 133-134.
hoofdstuk 2/ pag. 90