De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Naast die notitie van de landvoogdes uit 1565, zijn slechts enkele gegevens
overgeleverd over de situatie in Waterland en Zeevang tot medio 1566. Bij Vis lezen we
hoe broeders uit Waterland zich op 31 mei 1566 tot Cooltuyn en de kerkenraad van
Emden richtten met het verzoek om op te treden tegen David Kaura. Hij had zich in een
herberg in Buiksloot uitgegeven voor inquisiteur en gedreigd enkele calvinisten
gevangen te nemen. 165 Verder zou Cooltuyn in de eerste helft van de jaren ’60 bezoeken
aan kerken onder het kruis hebben gebracht en op die reizen ook in Edam,
Monnickendam en Purmerend gepreekt hebben. Maar de bewijzen hiervoor zijn echter
minimaal, zodat hier grote vraagtekens bij geplaatst moeten worden. 166
De situatie veranderde toen op 8 juli 1566 een groep vooraanstaande leden van de
Amsterdamse gemeente, in navolging van Zuid-Nederlandse geloofsgenoten, besloot tot
het organiseren van hagenpreken. De hiertoe aangezochte Jan Arentsz hield op 14 juli
de eerste van een reeks preken, op veilige plaatsen in Holland: buiten de jurisdictie van
de steden en op landgoederen, behorend tot de heerlijkheden van Hendrik van Brederode,
heer van Vianen. Arentsz werd hierin vanaf het begin bijgestaan door Pieter
Gabrielsz (Amsterdam) en later ook door Pieter Cornelisz (Alkmaar) en de
hervormingsgezinde geestelijke en latere predikant van Hoorn, Clement Martensz. 167
Deze laatste twee waren vooral in hun eigen woonplaats actief. Het aantal predikanten
was dus maar klein en vanuit Holland werd daarom aan Emden verzocht om extra
voorgangers. Waarschijnlijk als reactie hierop kwam een dozijn predikanten vanuit
Friesland naar Holland. Vanuit Amsterdam coördineerde men, in overleg met Cooltuyn
welke predikant waar heen zou gaan. Dit zal niet meer in de zomermaanden zijn
geweest, maar in de periode van gemeenteopbouw, volgend op die van de
hagenpreken. 168
De eerste preken van Arentsz in de buurt van Edam en Monnickendam vonden plaats bij
Katwoude op 4 augustus, over Handelingen 2, en op 18 augustus over Lucas 9 169 of
19. 170 Gabrielsz preekte kort daarvoor, op 1 augustus bij Buiksloot. 171 Volgens Rogge
zouden Arentsz en Gabrielsz zich eind juli/ begin augustus steeds schuilgehouden
hebben in Waterland en vandaar per schuit gehaald zijn. Helaas wordt deze informatie
niet met een bronvermelding ondersteund en is zij ook niet terug te vinden in de
verhoren van de Raad van Beroerten. 172
Duke wijst erop dat het Noorderkwartier relatief rustig bleef tijdens deze roerige
maanden, omdat de hagenpreken hier niet zozeer door de lokale bewoners geïnitieerd
165
Vis, Cornelis Cooltuyn, p. 58. Ook Pettegree verwijst naar dit contact tussen een mogelijke gemeente
in Waterland en de kerkenraad van Emden in 1565, Pettegree, Emden and the Dutch Revolt, 124-125.
166
Zie daarover Vis, Cornelis Cooltuyn, p. 63. Medio maart 1566 was hij wel in Amsterdam en in
diezelfde tijd heeft hij ook in Alkmaar gepreekt, zoals Vis aantoont. In juni was hij alweer terug in
Emden. Gezien de reistijd kan hij niet veel tijd hebben gehad om ook nog elders in Holland te preken; pp.
68-69; Pettegree en Van Nierop verwijzen beide naar die mogelijke preken van Cooltuyn in Edam,
Monnickendam, Purmerend en elders in Noord-Holland. Pettegree, Emden and the Dutch Revolt, p. 79 en
Van Nierop, Het verraad van het Noorderkwartier, pp. 54-55.
167
Rogge, ‘Jan Arentszoon’, p. 81; Van Vloten, ‘Noord-Holland in het geuzenjaar’, p. 150; Vis, Jan
Arentsz, de mandenmaker van Alkmaar, pp. 41-60; Vis, Woltjer, ‘De predikanten in Holland in 1566’, pp.
25-28, 38-42.
168
Pettegree, Emden and the Dutch Revolt, p. 125, Vis, Cornelis Cooltuyn, p. 70. Over de gebeurtenissen
in Amsterdam in 1566-1567: zie ook: Van Nierop, Beeldenstorm en burgerlijk verzet.
169
Vis, Jan Arentsz, de mandenmaker van Alkmaar, pp. 53-56.
170
Rogge, ‘Jan Arentszoon’, p. 107.
171
‘Anteykeningen gedaen van Broer Hendrik van Biesten’, p. 534.
172
Rogge, ‘Jan Arentszoon’, pp. 99-103; Vis, Jan Arentsz, de mandenmaker van Alkmaar, p. 54.
hoofdstuk 1/ pag. 49