De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Lodewijk in de oostelijke provincies. De deling tussen de Noordelijke en Zuidelijke
Nederlanden werd zo een feit. 121
De Opstand werd vanaf het eind van de jaren ‘70 steeds directer een opstand tegen de
landsheer zelf in plaats van een, gericht tegen diens landvoogd. In het verlengde hiervan
en als politiek antwoord op de vogelvrijverklaring van Willem van Oranje, zegden
Holland en de andere gewesten verenigd in de Unie van Utrecht in juli 1581 de trouw
aan Philips II op door de ‘acte van Verlatinghe’ te tekenen. Zeven jaar later volgde de
laatste stap in dit proces toen deze gewesten de Republiek der zeven Verenigde
Nederlanden proclameerden. Een Republiek gegrondvest in het traktaat van de Unie van
Utrecht, omdat dit het enige document was dat iets regelde ten aanzien van de
onderlinge verhouding tussen de gewesten. Hierdoor werden alleen de oorlogsvoering,
de staatsfinanciën en de buitenlandse zaken aan de Staten-Generaal toevertrouwd,
terwijl op alle andere terreinen, dus ook die van de religieuze verhoudingen, de macht
bij de gewestelijke staten en stedelijke overheden kwam te liggen. 122
Parallel aan deze politieke ontwikkelingen, woedde een hevige militaire strijd in de
jaren vanaf de hervatting van de gevechten in 1578. Hoewel deze strijd, dankzij alle
ontwikkelingen tussen 1576 en 1578 niet langer in maar buiten Holland werd gevoerd,
was men ook binnen dit gewest nog lang niet zeker van de eigen veiligheid en werd
iedere katholiek en iedere vreemdeling als een potentiële vijand beschouwd. Zo lieten
de Staten van Holland in 1582 een waarschuwing uitgaan tegen de listen en praktijken
van de vijand, gekoppeld aan maatregelen ter versterking van de steden en ter controle
van ingekomen vreemdelingen. 123 Maatregelen als deze tekenden de sfeer in een periode
dat de militaire strijd voor de opstandelingen uiterst slecht verliep en de polarisatie
daardoor hoogtij vierde, ten koste van de middengroepen en ten koste van de ruimte
voor de katholieken.
2.3. Kerkelijke organisatie in de steigers: de nationale synoden (1574-1586)
Temidden van alle politiek-militaire ontwikkelingen zocht de gereformeerde kerk naar
haar eigen plaats binnen de Nederlanden en werkten de gereformeerde leiders aan de
opbouw van het eigen kerkelijke leven, in het bijzonder in de opstandige gewesten.
Onverstoorbaar bleef men geloven in de goede afloop van de strijd, die immers met
Gods hulp gevoerd werd. Hoe groot dit vertrouwen was, blijkt bijvoorbeeld uit de
tijdstippen waarop de nationale synodevergaderingen werden gehouden.
121 Zie voor een uitgebreide beschrijving en analyse bijvoorbeeld. Woltjer, ‘De Vredemakers’,
pp, 299-321 en Van Deursen, De last van veel geluk, pp. 95-104
122 Aldus heel in het kort iets over deze politieke ontwikkelingen. Zie verder Van
Deursen, De last van veel geluk, pp. 104-123. Deze ontwikkelingen weken sterk af van
die elders in Europa, waar de vorsten juist met succes bezig waren om hun eigen macht
en die van de centrale bestuursorganen te vergroten.
123 De weerslag van deze en andere maatregelen is bijvoorbeeld te vinden in de
vroedschapsnotulen van Purmerend, augustus 1582 en 1.9.1583. Purmerend liep
overigens niet hard om de gevraagde maatregelen te nemen, zolang andere steden op dit
punt ook nog geen actie ondernamen. Ook al omdat er maar weinig vreemden in
Purmerend woonden.
hoofdstuk 2/ pag. 94