De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

vervolgingen. Zodra het tij keerde, bleven alleen de overtuigde aanhangers van de
doperse leer over en keerden vele meelopers, van wie een aantal niet eens herdoopt was
op hun schreden terug. De radicale boodschap sloeg aan bij door de economische crisis
moedeloos geworden kleine burgerij: hele groepen mannen en vrouwen lieten zich door
welsprekende leraren op sleeptouw nemen, maar bogen daarna teleurgesteld weer het
hoofd voor de centrale overheid en de oude kerk.
Daarnaast was er een veel kleinere groep die daadwerkelijk gegrepen werd door de
hervormingsgezinde beweging, door het nieuwe geestelijke klimaat met zijn nadruk op
persoonlijke vroomheid, zoals geschetst in paragraaf 1.2. Mannen en vrouwen die
binnen de oude kerk streefden naar hervorming, die bijeenkwamen in de kleine, vaak
wisselende conventikelen en die voor een deel steeds verder af kwamen te staan van de
oude kerk om ten slotte definitief of tijdelijk geïnspireerd te worden door het doperse
ideaal van de afgescheiden gemeente en zich daarbij niet lieten weerhouden door de
vrees voor vervolging. Deze constatering sluit aan bij de stelling van G. Moreau, zoals
weergegeven en ondersteund door Marnef in zijn studie over Antwerpen, namelijk dat
de keuze voor de nieuwe leer bepaald wordt door een complex van samenspelende
factoren en motivaties, maar dat het godsdienstige element overheerst zolang de nieuwe
religie een aangelegenheid is van een vervolgde minderheid. 110
Het zijn deze kernen van verzet tegen de oude kerk en de bestaande maatschappelijke
ordening die ondanks alle repressie stand hielden en het zijn deze dissidente en doperse
groeperingen, waar de centrale overheid in 1535 beducht voor bleef, hoeveel velen zich
weer voegden bij de zwijgende meerderheid en in ieder geval voorlopig waren
teruggekeerd in de schoot van de moederkerk.
1.4. Stilte na de storm (1535-1560)
Na de mislukte aanslagen op Amsterdam en de val van Munster (juni 1535) hadden de
dopers het zwaar te verduren. Zelfs daar waar de lokale overheden zich voordien
gematigd opstelden werden nu felle vervolgingen ingezet. Alle dopers, hoezeer zij
onderling ook verschilden in revolutionair elan, waren vogelvrij. 111 De schattingen van
de aantallen slachtoffers lopen bij de oudere auteurs uiteen van 1500 tot zeker 2500,
voor de gehele Nederlanden. 112 Duke komt tot een getal van meer dan 1300 ter dood
veroordeelden dissidenten, onder wie 403 in Holland, voor de jaren 1626-1572 113 en
Zijlstra houdt het op ca. 2000 slachtoffers, inclusief de niet-dopers. 114 Van ouder datum
110 Marnef, Antwerpen in de tijd van de Reformatie, p. 230. Moreau en in zijn voetspoor Marnef paste
deze stelling toe op de keuze voor het Protestantisme ten tijde van repressie, maar zij geldt evenzeer voor
het doperdom in deze jaren van vervolging. Stelling van Moreau te vinden in: Moreau, ‘La corrélation
entre milieu social et professionnel’, pp. 287, 298-300.
111 Zie daarover bijvoorbeeld: Van der Zijpp, Geschiedenis der Doopsgezinden, pp. 36-37; Voolstra, ‘De
roerige jaren dertig’, p. 21; Zijlstra, Om de ware gemeente en de oude gronden, pp. 232-233.
112 Van der Zijpp, Geschiedenis der Doopsgezinden, p. 77. Van der Zijpp komt tot ten minste 2500
martelaren voor de gehele Nederlanden en wijst daarbij de schatting van 1500 martelaren, zoals gemaakt
door Kühler, van de hand als zijnde te laag. Raming van Kühler te vinden in Geschiedenis der
Nederlandsche Doopsgezinden, dl. I, pp. 269-270.
113 Duke, Reformation and Revolt, pp. 71, 99.
114 Zijlstra, Om de ware gemeente en de oude gronden, p. 232.
hoofdstuk 1/ pag. 39