De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

eleving van de gemeenschap werd daardoor onvermijdelijk zwakker”. 64
Ontwikkelingen die zich in Edam dus al in de jaren ’40 voordeden.
Gezien de vragen gesteld op de classis, hield men in Monnickendam langer vast aan de
oefening van de tucht, als middel om de gemeente zuiver te houden. Komt dit overeen
met de gegevens uit de kerkenraadsacta en had dit gevolgen voor de groei van die
gemeente?
In de jaren 1599-1650 behandelde de Monnickendamse kerkenraad 752 tuchtgevallen,
waar in het totaal 1102 lidmaten bij betrokken waren. Deze gevallen zijn als volgt over
de onderzochte jaren verspreid: tussen 1599 en 1612 boog deze kerkenraad zich jaarlijks
over 5 à 6 tuchtgevallen, waar 8 à 9 lidmaten bij betrokken waren. Anders dan in Edam,
namen deze aantallen in de jaren daarna sterk toe. Tussen 1613 en 1620 ging het om
gemiddeld 12 à 13 tuchtgevallen per jaar (18 personen), tussen 1621 en 1640 om ruim
21 gevallen per jaar (31-32 personen) om pas daarna weer wat af te nemen naar 15
gevallen per jaar (19-20 personen) voor de jaren 1641-1650.
Helaas is voor Monnickendam slechts één enkele notitie overgeleverd die ons iets leert
over de aantallen gereformeerden in de jaren 1572-1650. In een door Appel aangehaalde
brief van de burgemeesters aan de Staten van Holland, uit begin 1619, wordt gesproken
over een kerkelijke gemeente die meer dan 700 personen groot zou zijn. Deze brief was
bedoeld om te pleiten voor een tweede predikantsplaats ter plaatse. 65 Het genoemde
aantal laat zich noch via de acta van de kerkenraad, noch via die van de classis
controleren en lijkt mij te hoog als het om lidmaten zou gaan, vooral in vergelijking met
de aantallen Avondmaalsgangers in Edam. 66 Mogelijk werden ook kinderen en/ of
liefhebbers meegerekend.
Het enige wat hiernaast wel bekend is, zijn de collecteopbrengsten voor de jaren 1600-
1650 (en verder). Door het verloop van deze opbrengsten voor de Avondmaalsvieringen
in kaart te brengen, kan indirect toch iets gezegd worden over de toe- of afname van het
aantal gevers. Vergelijken we deze bijdragen met de gemiddelden die voor Edam zijn
berekend, dan zijn met heel veel voorzichtigheid de aantallen Avondmaalsgangers voor
Monnickendam te schatten. Aantallen die heel wat lager uitkomen, dan die 700
personen uit 1619.
Het giftenpatroon verloopt als volgt: in 1600 werd per Avondmaalsdienst 28 gulden en
12 stuivers gedoneerd. Dit liep in de jaren daarna snel op naar 40 gulden, 11 stuivers
vanaf 1602, om van 1609 tot 1614 te blijven schommelen rond de 52 gulden. Als de
Monnickendammers in deze jaren even royaal waren als hun Edamse geloofsgenoten,
dan kan deze gemeente in 1600 zo’n 200 Avondmaalsgangers hebben omvat, oplopend
naar ca. 280 vanaf 1602 en stabiliserend rond de 350 van 1608-1614. In de jaren 1615-
1630 ligt de gemiddelde opbrengst per Avondmaalscollecte rond de 70 gulden. Gaan we
uit van een iets royalere bijdrage 67 per Avondmaalsganger, dan zal het aantal
64 Van Deursen, Een dorp in de polder, pp. 86-88.
65 Appel, ‘De Zarken in Monnickendam’, pp. 49-52.
66 Indien Monnickendam 700 lidmaten zou tellen op een bevolking van ca. 3990 (opgave Van der Woude,
Het Noorderkwartier, p. 618), dan zou dat betekenen dat ca. 25% tot de gereformeerde kerk gerekend
moeten worden in 1619 (incl. kinderen). Edam telde in 1660, na decennia van flinke groei ca. 1400
lidmaten, wat incl. kinderen neerkomt op ca. 35% van de bevolking. Rond 1620 kan het hier om ca. 13%
gereformeerden gegaan zijn, minder dus die 25% in Monnickendam, hoewel Edam op dat moment al 44
jaar door twee predikanten werd bediend. Ik houd het er daarom op dat de Burgemeesters een te
rooskleurige voorstelling van zaken gegeven hebben, teneinde hun doel te bereiken.
67 In Edam bedroeg de door mij berekende gemiddelde bijdrage in de jaren 1594-1612 2 stuivers en 14
penningen (=46 penningen) en in de jaren 1635-1650, 3 stuivers en 14 penningen (=62 penningen) (zie
hoofdstuk 4/ pag. 197