De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

werden deze menniste bijeenkomsten gewoon gedoogd, zoals vanaf 1600 ook al door de
verschillende burgerlijke overheden gedaan werd. 163 Wel werden in 1607 en 1608
vragen gesteld op de Noord-Hollandse synode over doopsgezinde leraren die zich
overal begaven, ook daar waar ze nog geen aanhangers hadden. De synode zou graag
zien dat hen dit belet werd, zodat ‘elck in syn eygen plaetse mochte blijven’ en
adviseerde dergelijke nieuwe doperse bijeenkomsten zo mogelijk te verstoren door
predikanten, ouderlingen of andere lidmaten ‘die eenige cloeckheyt hebben’ door ‘den
middel van tegenspreeckinge uyt Gods woort’.
Zoals al aangegeven in hoofdstuk 6, stelde de classis Edam zich op dit punt
terughoudender op, omdat men het ondoenlijk achtte dit ‘loopen der leeraers’ te weren
en men bovendien vreesde voor het lasteren van de predikanten, door de mennonieten. 164
Na deze klachten over de doopgezinde bijeenkomsten, volgde over dit onderwerp alleen
nog het al aangehaalde gravamen vanuit Haarlem in 1625, waarin gevraagd werd de
overheid te verzoeken om verhindering van ‘het bouwen der nieuwe mennonitische
predickhuysen’. 165
Vanaf het eind van de 16 e eeuw betoonde de Noord-Hollandse synode zich minder
enthousiast over het openbare dispuut als middel om de doperse leer te bestrijden. Dit
werd nog versterkt toen in 1598 juist van doperse zijde om een dergelijk dispuut
gevraagd werd. 166 Liever concentreerde men zich op de schriftelijke weerlegging van de
doperse leer. Zo werd het jaar daarop aan Jacobus Arminius de opdracht gegeven de
leerverschillen met de doopsgezinden te boek te stellen en met behulp van de Schrift te
weerleggen, tot ‘onderwysinge van den zwacken’. 167 Een opdracht die hij in 1600 ter
hand nam en uiteindelijk in 1608 teruggaf, na aanvankelijk wel pogingen te hebben
ondernomen om deze taak te vervullen. De eerste jaren was Arminius vooral druk met
163 Zijlstra, ‘Anabaptism and tolerance’, pp. 113-121. De overheden verklaarden rond
1600 het mennisme stilzwijgend tot gedoogde religie: “(..) the Dutch authorities were
no supporters of religious pluralism on principle, but they tolerated the situation for
want of anything better.” De roep om maatregelen van de kant van de gereformeerde
predikanten werd in ieder geval in Holland vanaf die tijd nog maar zelden gehonoreerd.
(p.113).
164 Acta van de Noord-Hollandse synode, 12.6.1607, 18.10.1608; acta van de classis
Edam, 19.5.1608.
165 Acta van de Noord-Hollandse synode, 7.8.1625; acta van de classis Edam, 28.7.1625.
166 Voor het laatste pleidooi voor een dergelijk dispuut, zie: acta van de Noord-
Hollandse synode, 22.6.1598, naar aanleiding van het herhaalde verzoek daarom van de
kant van Hans de Ries, leidsman van de Waterlandse richting onder de doopsgezinden
in deze jaren. Voor een dispuut was overheidstoestemming nodig. Het is de vraag of de
Staten van Holland erg happig waren op het verlenen van die toestemming, anderzijds
kon men zich van kerkelijke zijde ook vrij eenvoudig achter de overheid verschuilen,
toen men weinig heil meer van zo’n dispuut verwachtte, wat vanaf het einde van de 16 e
eeuw het geval lijkt. In 1607 kwam het dispuut, onder verwijzing naar afspraken uit
1593, nog eenmaal ter sprake: als een zaak voor de nationale synode. (Acta, 12.6.1607).
Het is opvallend dat in 1598 van doopsgezinde zijde een verzoek om een dispuut kwam.
Tot die tijd viel het niet mee voor de gereformeerden om een discussie uit te lokken,
omdat de doopsgezinden hier weinig voor voelden, zo noteert Zijlstra, Om de ware
gemeente en de oude gronden, pp. 352-355.
167 Acta van de Noord-Hollandse synode, 21.6.1599, 5.6.1600.
hoofdstuk 7/ pag. 368