De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

mochten worden. De vluchtelingen werd wel een eigen kerkenraad toegestaan, maar
geen eigen predikant. 2 In Engeland genoten de vluchtelingengemeenten intern veel
vrijheid, maar waren vanaf 1560 ondergebracht in de Engelse episcopale kerk en
geplaatst onder de bisschop van Londen, wat hun handelingsvrijheid naar buiten toe
beperkte. 3
In Emden kregen de Walen wel toestemming zichzelf te organiseren, maar werd aan de
Nederlandstalige vluchtelingen de vorming van een eigen gemeente niet toegestaan.
Tegen de vorming van een eigen diaconie werd geen bezwaar aangetekend, integendeel,
de hulp van deze diakenen was hard nodig om de nood onder de deels berooide
instroom op te vangen. De nieuw-ingekomenen werden onderverdeeld in naties naar
provincie van herkomst. Deze naties vormden, zeker voor de sterk vertegenwoordigde
Hollanders een soort informele gemeentestructuur en werden als zodanig ook wel
geraadpleegd door de Emdense kerkenraad. 4
Niet alleen kerkrechtelijk maar ook inhoudelijk verschilden de diverse
vluchtelingengemeenten van elkaar. Door de snellere opkomst en ontwikkeling van het
gereformeerd protestantisme in de Zuidelijke Nederlanden, vergeleken bij de
ontwikkelingen in de noordelijker provincies, waren de verhoudingen in het zuiden
eerder uitgekristalliseerd. Het waren vooral die strijdbare calvinisten uit het zuiden, die
hun stempel drukten op vluchtelingengemeenten als Heidelberg, Frankenthal, Wezel en
Londen. De meer gematigde noordelingen kozen voor Emden, wat niet alleen goed
bereikbaar was, maar waar het geestelijke klimaat ook wat 'rekkelijker' was dan in de
meeste andere vluchtelingengemeenten. 5
Er was nog een duidelijk verschil tussen Emden en de andere vluchtelingengemeenten
in het Duitse Rijk. In al die ballingsoorden werd de opstandgedachte met kracht levend
gehouden 6 , maar in Emden werd men veel directer met de politieke en militaire strijd
geconfronteerd. Emden vormde namelijk ook het toevluchtsoord voor de verdreven
troepen van Hendrick van Brederode en fungeerde in 1567-1568 in feite als
hoofdkwartier van de geuzen. Na de nederlaag van Lodewijk van Nassau in Jemmingen
in juli 1568, dreigde Alva om die reden zelfs door te stoten naar Emden. Aanleiding
voor de stad en de Oost-Friese autoriteiten om voortaan een meer neutrale opstelling te
kiezen, maar pas eind 1570 waren de watergeuzen echt niet meer welkom te Emden. 7
Waar de precieze gereformeerden in de andere vluchtelingengemeenten kozen voor een
duidelijke scheiding tussen kerk en politiek, maakten vooral de Hollanders in Emden dit
onderscheid niet op diezelfde manier. 8
2 Hollweg, ‘Die Nachwirkungen’, pp.143-144.
3 Boersma, Vluchtig voorbeeld, pp. 15, 19-28.
4 Nauta, ‘Emden als toevluchtsoord van ballingen’, pp. 20-21, Pettegree, Emden and the
Dutch Revolt, pp. 152-155.
5 Woltjer, ‘De politieke betekenis van de Emdense synode’, pp. 26-32, 41-42. Over de
verschillen in opvatting tussen de gematigde Emdense kerkenraad en de sterk
dogmatische en polariserende kerkenraad van Antwerpen, zie: Vis, Woltjer, ‘De
predikanten in Holland in 1566’, pp. 42-45.
6 Groenveld, De kogel door de kerk? p. 107.
7 De Meij, De watergeuzen in de Nederlanden, pp. 5-12, 29-34, 48-52; Pettegree,
Emden and the Dutch Revolt, pp. 156-167.
8 Pettegree, idem, pp. 178-179.
hoofdstuk 2/ pag. 71