De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

ende het Coninckrijcke Jesu Christi te voorderen, ‘t Woord des Evangelij over al te
doen prediken, op dat God van een yegelijk geeert ende gedient werde, gelijc Hy in syn
woort gebiedt’. Deze overheid behoorde men trouw belasting te betalen en ‘gehoorsaem
te zyn in allen dingen, die niet en strijden tegen Godts woort’. 51 Dergelijke notities over
de ware overheid zullen van gereformeerde zijde ongetwijfeld op Willem van Oranje
zijn toegepast, al heeft men dit te Emden niet willen uitspreken.
Tot besluit van deze paragraaf kan nog gewezen worden op steun voor de Opstand uit
een andere hoek. Over de doperse leiders in ballingschap is nauwelijks iets bekend,
maar uit wat er is overgeleverd blijkt dat men ook aan die kant niet in lijdzaamheid
heeft willen afwachten. Uit een briefwisseling van mei 1572 tussen de doopsgezinde
leraar Pieter Willemsz Bogaerts, gevlucht vanuit Monnickendam naar Emden en
Willem van Oranje, komt naar voren hoe Bogaerts, op verzoek van Oranje en met
gevaar voor eigen leven, 1060 carolus gulden inzamelde onder zijn geloofsgenoten 'tot
vorderinghe vande zelve gemeyne zake'. 52
Inmiddels had de militaire strijd in de Nederlanden zelf, in de tijd gelegen tussen de
synode van Emden en genoemde briefwisseling, een beslissende wending doorgemaakt
waardoor eerder dan gehoopt inderdaad de deur voor de gereformeerde leer, met in haar
kielzog de doopsgezinde stroming werd heropend.
2.2. Het tij gekeerd: de politiek-militaire en kerkelijke ontwikkelingen tussen 1572
en 1588
Na diverse mislukte aanvalspogingen kregen de opstandelingen op 1 april 1572 de wind
in de zeilen door de even onverwachte als succesvolle inname van Den Briel door de
watergeuzen, onder leiding van de Luikse edelman Willem van Lumey, graaf van der
Mark. Een toevalstreffer, mede mogelijk gemaakt doordat Alva zijn troepen in dit
voorjaar concentreerde langs de Franse en Duitse grenzen na geruchten over invallen
van die kant. Het kustgebied van Holland en Zeeland bleef hierdoor vrijwel
onbeschermd achter, zoals al eerder het geval was geweest, bijvoorbeeld bij de landgang
op Monnickendam. Alva rekende op de steun van de lokale bevolking en bleef dat tot
zeker enkele maanden na de val van Den Briel doen. Ten onrechte: de bevolking in
Holland en Zeeland was door Alva's stringente maatregelen in de jaren vanaf 1567 dan
wel niet pro-geus geworden, maar in ieder geval wel anti-Spaans. In de ene na de andere
stad overwon daardoor de angst voor de Spaanse overheersing de vrees voor de
gewelddadige geuzen en koos men de zijde van de opstandelingen. Teruggekeerde
ballingen speelden hierbij een belangrijke rol: zij slaagden erin steun te verwerven voor
de opstand onder de ontevreden bevolking. 53
Deze keuze, deels met geweld afgedwongen, kan mede verklaard worden uit de slechte
economische omstandigheden in de jaren voorafgaand aan 1572. De landgangen van de
geuzen zorgden voor veel schade, maar meer nog hun blokkades en kaapvaart, waardoor
de handel op de Oostzee gevoelige klappen kreeg, terwijl ook het Kanaal geregeld
51 Artikel 36 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis in de Nederlandse vertaling zoals
vastgesteld door de Dordtse Synode van 1618-1619, zoals opgenomen in Bakhuizen van
den Brink, De Nederlandse Belijdenisgeschriften, p. 141; zie ook Van ’t Spijker,
‘Stromingen onder de reformatorisch gezinden te Emden’, pp. 68-74.
52 Archief Doopsgezinde Gemeente Amsterdam, inv. nrs. 421, 422, 517.
53 Woltjer, Tussen vrijheidsstrijd en burgeroorlog, pp. 48-53; Van Nierop, Het verraad
van het Noorderkwartier, pp. 63-83.
hoofdstuk 2/ pag. 80