De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

van de waarden en normen. 2 Welke keuzes werden binnen de classis Edam gemaakt,
welke accenten gelegd, allereerst op het gebied van de eredienst, de kalender en de
kerkgebouwen?
Reformatie van de eredienst?
Diverse nationale en provinciale synoden hebben zich uitgebreid bezig gehouden met de
vormgeving van de zondagse eredienst: het orgelspel, de psalmberijming, de
woordkeuze bij de gebeden en bij de Avondmaalsvieringen, het wel of niet lezen van de
zondagse evangeliën, de duur van de diensten, de avondgebeden in de week, de
vastendagen en de christelijke feestdagen. Een deel van deze punten keert terug in de
acta van de Noord-Hollandse synode, een andere deel juist niet. Zo bepaalde de synode
in 1575, in navolging van de Dordtse synode van 1574, dat de avondgebeden in de
steden zoveel mogelijk afgeschaft behoorden te worden ‘overmits des Sonnedaeges
ende doer die weeck Goids heylich woert genochsaem wert gepredict’. 3 In 1586 kwam
de nationale synode van Den Haag terug op deze beslissing, aangezien de
avondgebeden in tal van gemeenten vruchtbaar bevonden werden. Het invoeren ervan
werd daarom nu aan elke kerkenraad aangeraden. Wilde men ze toch afschaffen, dan
mocht dat voortaan alleen na raadpleging van de classis en de lokale overheid, mits die
van de gereformeerde religie was. 4
Voorstellen waar men in ieder geval in Edam van harte mee ingestemd zal hebben. In
deze stad werden op zondag eerst twee en vanaf in 1605 drie diensten gehouden,
aangevuld met een dienst op woensdag 5 en vanaf 1595 in de wintermaanden een
avondgebed op vrijdagavond. Als argument voor deze avondgebeden werd aangevoerd
dat die dienden ‘tot stichtinge dergenen so bij avont [eer] komen souden des winters om
van den luijden niet gesien te worden als Nicodemi’. 6 Het argument werd overgenomen,
hoewel nadien niet meer zo herhaald. De vrijdagse avondgebeden werden in de donkere
wintermaanden, van Allerheiligen tot ‘Vrouwenlichtmis’ 7 gedurende de rest van de hier
onderzochte periode volgehouden, voor zover de gezondheid van de predikanten het
toeliet. 8 Waren het juist die heimelijke bezoekers die de vroegste synoden afkerig
maakten van de extra avondgebeden in de week?
2 Duke, Reformation and Revolt, pp. 230-231.
3 Acta van de Noord-Hollandse synode 3.10.1575 (art. 12); acta van de provinciale
synode van Dordrecht, 1574, art. 51 (argumenten daarbij onder meer: ‘opdat men
d’oordentlicke predicatien des te vierigher ende neerstelicker besoecke’ en ‘dat de
huijsghebeden des avonts (die een ieghelick huijsvader met sijn huijsghesin schuldich is
te doen) te neerstigher onderhouden worden’).
4 Acta van de nationale synode Den Haag, 1586, art. 57.
5 Kerkenraadsnotulen Edam, 4.6.1595.
6 Kerkenraadsnotulen Edam, 19.11.1595. Met nicodemieten werden gelovigen bedoeld
die in navolging van Nicodemus, de Farizeeër die Jezus ’s nachts opzocht, niet openlijk
hun geloof durfden te belijden. Zie hierover Marnef, Antwerpen in de tijd van de
reformatie, p. 99.
7 Dat wil zeggen van 1 november tot 2 februari.
8 Kerkenraadsnotulen Edam, bijv. 14.10.1601, 11.1616, 5.11.1620, 30.10.1639,
19.1.1648. Over de weekdiensten en over het feit dat kerkgang in de week meer als een
bijzondere verdienste dan als plicht gold, zie: Van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen, p.
170.
hoofdstuk 7/ pag. 335