De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Deze uitkomsten aangaande de tuchtoefening wijken op onderdelen belangrijk af van de
bevindingen voor de classis Delft en Delfland. In de eerste plaats nam in deze classis de
vraag om de uiterste trap van de tucht veel eerder af, zodat hier de excommunicatie al
vanaf het eind van de 16e eeuw in onbruik raakte. Ook de vermaningen met vermelding
van de naam van de zondaar kwamen hier na 1600 nog maar nauwelijks voor.
Bovendien nam men steeds vaker genoegen met een schuldbelijdenis ten overstaan van
de kerkenraad en niet meer ten overstaan van de gehele gemeente. Abels en Wouters
verklaren deze 'kerkelijke terugtocht' uit een geslaagd offensief van overheidszijde om
de kerkenraden op het tuchtterrein aan banden te leggen en terug te dringen naar het
strikt kerkelijke terrein. 53
In de tweede plaats werd voor de classis Delft en Delfland een duidelijk verschil
geconstateerd tussen de wijze waarop de classis reageerde op de stad Delft en op de
plattelandsgemeenten. Vanuit Delft werden maar relatief weinig zaken voor de classis
gebracht en liet de classis in de zaken die wel werden voorgelegd, de beoordeling in
zeven van de tien gevallen over aan de 'discretie' van de kerkenraad. Ten aanzien van de
plattelandsgemeenten vervulde deze classis een veel actievere rol: “een classicaal advies
om doortastend te werk te gaan, werd (..) blijkbaar door de kerkenraadsleden op de
dorpen min of meer impliciet verlangd als een vorm van ruggesteun”. 54
Zo we al van een 'kerkelijke terugtocht' kunnen spreken voor de Edamse classis, dan
heeft deze zich pas in de jaren ‘30 ingezet. Pas toen nam het aantal vragen sterk af en
werd de toepassing van de hogere trappen in de resterende gevallen door de classis
eerder ontraden dan aanbevolen. Daarmee verdween het onderscheid tussen dorpen die
zich wel en dorpen die zich niet tot de classis wendden met vragen rond de tucht.
Voortaan namen zowel de classis als de afzonderlijke kerkenraden genoegen met een
milde toepassing van de tucht, met Monnickendam als grote uitzondering. Om hier een
nadere verklaring voor te vinden zal een uitstapje gemaakt worden naar de
tuchtoefening binnen de drie stadjes.
De tuchtoefening op stedelijk niveau
Om te kunnen beoordelen of de kerkenraad van Monnickendam inderdaad langer vast
hield aan een strikte toepassing van de tucht en of dat wellicht ook gevolgen had voor
de groei van het aantal lidmaten, is een analyse gemaakt van de aantallen tuchtgevallen
die door de kerkenraden van de drie steden zijn behandeld. Daarbij is gebruik gemaakt
van de al vermelde wijze van tellen per afgerond tuchtgeval, waarbij een geval loopt
van de eerste vermelding tot en met de afronding van de zaak via verzoening en/ of
schuldbekentenis of omdat de kwestie voorgoed uit de acta verdween. Begin het
betreffende lidmaat in een later stadium opnieuw een overtreding, dan is dit als een
nieuw geval geteld. Indien verschillende personen bij één zaak betrokken waren, geldt
dit in principe als één tuchtgeval. 55 Om het aantal gemeenteleden dat met de kerkelijke
53 Abels, Wouters, Nieuw en ongezien, dl 2, pp. 99-104.
54 Abels, Wouters, Nieuw en ongezien, dl 1, pp. 124-126.
55 Dit betreft bijvoorbeeld huwelijkskwesties en geschillen tussen twee of meer personen. Hiermee wordt
voorkomen dat het aantal conflicten vertekenend hoog is. Je kunt immers wel in je eentje dronken zijn
maar niet in je eentje een conflict hebben. Als anderen zich later met een dergelijk conflict bemoeiden of
zich om een conflict van anderen van het Avondmaal afhielden, dan zijn zij als aparte gevallen geteld.
Deze telmethode heb ik ook gehanteerd voor mijn artikel ‘Mannenbastion of vrouwenbolwerk?’, pp. 72-
74.
hoofdstuk 4/ pag. 194