De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

predikant kon beschikken. Net als Oosthuizen vormden Purmerland en Ilpendam een
vrije heerlijkheid. Deze heerlijkheid was, met onderbrekingen tot 1582 in bezit van de
Spaansgezind gebleven geslacht Van Egmond, om dan door de Staten van Holland in
beslag genomen te worden. Het lijkt niet toevallig dat juist in dat jaar de eerste
predikantsplaats werd gevestigd in deze combinatie. In 1590 heeft Lamoraal van
Egmond gepoogd de heerlijkheid op te eisen, maar de Staten wilden deze niet
teruggeven. Uiteindelijk werd hij failliet verklaard en zijn geconfisqueerde bezit
verkocht. De hoge heerlijkheid van Purmerland en Ilpendam verschijnt dan voor het
eerst in de leenregisters en wordt in 1611 opgedragen aan Adriaan van der Burch,
waarna in 1612 belening aan de steden Edam en Monnickendam volgde en in 1618 aan
Volckert Overlander. Na diens dood in 1630 bleef deze heerlijkheid in handen van deze
familie. 54
Anders dan bij Oosthuizen, treffen we bij de beroepingsprocedures te Purmerland/
Ilpendam nimmer verwijzingen naar de heer of vrouwe van deze heerlijkheid, hoewel
deze het jus patronatus bezat en derhalve zijn of haar goedkeuring moest hechten aan de
predikantsbenoemingen ter plaatse. Uit de studie van H.P. Moelker weten we dat er over
het beheer van de kerkelijke en pastoriegoederen conflicten geweest zijn tussen
Volckert Overlander en de magistraten van Purmerland en Ilpendam, waarbij de zaken
zo hoog opliepen dat beide partijen op 24 maart 1626 voor de Staten van Holland en
West-Friesland moesten verschijnen. In het daar bereikte akkoord werd onder meer
bepaald dat de heer jaarlijks vier kerkmeesters zal aanstellen voor de beide dorpen, door
hem te kiezen uit een door de magistraten voor te dragen achttal. 55
Het is dus opmerkelijk dat de classicale acta nimmer melding maken van een consent
van de heer of vrouwe van deze heerlijkheid, hoewel zeker van de kant van Volckert
Overlander enige interesse te verwachten was voor de predikantsbenoemingen binnen
zijn gebied. Volckert, een telg uit een gegoede gereformeerde Amsterdamse
koopmansfamilie, was verzwagerd met de familie Hooft door zijn huwelijk met een
dochter van Jan Pietersz Hooft. Economisch en politiek ging het hem voor de wind in
Amsterdam, tot er in 1618 een kink in de kabel dreigde te komen: Overlander stond
bekend als remonstrantsgezind en slechts dankzij zijn invloedrijke relaties wist hij te
ontkomen uit een dreigende ontzetting uit zijn functies. 56 Wellicht heeft deze ervaring
hem ervan weerhouden zich nog verder inhoudelijk met kerkelijke zaken te bemoeien,
teneinde zijn politieke carrière niet opnieuw in de waagschaal te stellen.
Bij de separatie van de beide dorpen in 1637 zijn in de classicale acta evenmin
verwijzingen te vinden naar bezitter van de heerlijkheid, nu Volckerts dochter Maria
Overlander. Het initiatief tot deze scheiding ging uit van Ilpendam, dat in ieder geval
over een eigen predikant wilde beschikken, ook als de dorpen niet gescheiden zouden
worden. Ilpendam hoopte zo de 'stichtinge' en de zondagsrust ter plaatse te bevorderen.
Klaarblijkelijk viel het ook in Ilpendam niet mee de sabbat te heiligen zolang er slechts
een dienst per zondag gehouden werd in plaats van twee, wat velen in de verleiding
bracht de rest van de rustdag in de herberg te slijten. Deze was in het algemeen namelijk
alleen tijdens de diensten gesloten. 57
54 Een en ander staat uitgebreider beschreven in de inleiding (met dank aan prof. dr. H. van Nierop voor
deze informatie). Zie ook: Van Nierop, Van ridders tot regenten, pp. 212-214 en bijlage 5. In de oudere
studie van J.E. Elias staat vermeld dat Overlander de heerlijkheid in 1612 kocht van de schuldeisers van
graaf Lamoraal van Egmond. Elias, De vroedschap van Amsterdam, dl 1, pp. 274.
55 Moelker, De heerlijkheid Purmerland en Ilpendam, pp. 21-23.
56 Moelker, idem, pp. 110-124, Elias, De vroedschap van Amsterdam, dl 1, pp. 274-275.
57 Over de zondagsrust zie verder paragraaf 8.2.
hoofdstuk 3/ pag. 137