De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

zondagsrust, waarbij de lat door de kerkelijke autoriteiten geleidelijk aan steeds hoger
werd gelegd. Was de zondagsrust eerst vooral een middel om de eredienst tot zijn recht
te laten komen, gaandeweg werd zij voor in ieder geval een deel van de kerkelijke
leiders tot een doel op zich. Dit proces voltrok zich tussen de Dordtse synode en 1650.
Anders dan in de studie van Abels en Wouters, maken deze jaren wel deel uit van mijn
onderzoek, waardoor het mogelijk is om te onderzoeken of en wanneer zich in deze
jaren ook binnen de classis Edam verschuivingen voordeden rond de sabbatsheiliging.
Slaagde de gereformeerde kerk hier, net als de katholieke kerk in Oost-Brabant er in om
de heiliging van zon- en feestdagen tot een vanzelfsprekende te maken? Naar wat voor
soort zondagsrust streefden synode, classis en kerkenraden en welke medewerking
ondervonden ze daarbij van overheidszijde?
De Noord-Hollandse synode en de zondagsrust
Bij de beschrijving van de strijd tegen het katholicisme is al aangehaald hoe de Noord-
Hollandse synode zich in 1586 opwond over de ontheiliging van de sabbat: de diensten
werden verstoord en kerkgangers de weg versperd. Ook in de jaren daarna kwam de
synode vooral in het geweer als de kerkgang werd belemmerd, bijvoorbeeld doordat
schepenen hun vergaderingen belegden op het tijdstip van de zondagse eredienst 50 of
door bijeenkomsten van verpachters op zondag om hun gelden te innen. 51 Bestuurders
en overheidsdienaren werden vermaand over deze zondagse arbeid. 52 In de klachten van
1589 wordt nadrukkelijk gesproken over vergaderingen onder kerktijd. Vanaf 1595 is
uit de tekst niet meer op te maken of het bij de klachten over dergelijke verstoringen van
de zondagsrust, alleen ging over vergaderingen onder kerktijd of over alle zondagse
vergaderingen door de lokale overheden. Uit het geringe aantal opmerkingen en vragen
dat tot 1609 aan de schendingen van de zondagsrust werd gewijd, mogen we opmaken
dat er in deze jaren nog geen sprake was van aanscherping van de visie op de
zondagsrust als bedoeld voor de gehele zondag. Een dergelijke ommezwaai zou immers
veel inzet vereist hebben en dat zou zijn weerslag gehad moeten hebben in de acta.
Vanaf 1618, bij de hervatting van de vergaderingen van de Noord-Hollandse synode
nam het aantal gravamina gewijd aan de ontheiliging van de sabbat toe. Voortaan
passeerde het thema op iedere synodevergadering wel één of meer malen de revue,
zich vooral in de tweede helft van de 17 e eeuw afspeelde. Zie ook de verschillende studies over de Nadere
Reformatie en haar voormannen, bijvoorbeeld: Brienen, De Nadere Reformatie en Van Lieburg, De
Nadere Reformatie in Utrecht ten tijde van Voetius. Voor een bondig overzicht over de theologische
verwerking van de tijdens de Dordtse synode opgestelde leerregels, van de school van Voetius, de Nadere
reformatie en de strijd tussen coccejanen en voetianen, zie: Selderhuis, Handboek Nederlandse
kerkgeschiedenis, pp. 466-476.
50
Acta van de Noord-Hollandse synode, 30.5.1589, naar aanleiding van een vraag vanuit de classis
Haarlem.
51
Acta van de Noord-Hollandse synode, 18.6.1601. Vanuit de vergadering werden de synodale
gedeputeerden belast misbruiken rond de zondagsrust aan de kaak te stellen, zoals het vergaderen ‘der
magistraten op de Sondagen om lant te verpachten, dycken ende slooten te besteden, item het
byeencomen der pachteren, op dezelve dagen sittende op het gelt van de imposten in te manen ende te
ontfangen’.
52
Tussen 1586 en de Dordtse synode werd slechts zeven maal een vraag of opmerking over schendingen
van de zondagsrust gemaakt in de Noord-Hollandse synode: acta Noord-Hollandse synode 30.5.1589,
14.6.1593, 19.6.1595, 17.6.1596, 22.6.1598, 18.6.1601 en 30.5.1606. De synode vergaderde in ieder
geval in 1582 zelf ook op zondag, zowel ‘des morgens vroech’ als ‘namiddach’. Deze zondag, 25 maart
was tevens de slotdag van deze synodale vergadering (acta van de Noord-Hollandse synode, 14.3.1582).
hoofdstuk 8/ pag. 402