De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

tucht in aanraking kwam te kunnen vergelijken met de aantallen lidmaten of
Avondmaalsgangers, heb ik daarnaast wel alle personen geteld die bij de verschillende
tuchtzaken betrokken waren.
Uit de Edamse kerkenraadsacta blijkt dat deze kerkenraad in de jaren 1594-1650 in
ieder geval 465 tuchtgevallen heeft behandeld, waar 664 lidmaten bij betrokken waren. 56
Van deze gevallen dateert ruim de helft uit de jaren 1594-1612 en driekwart uit de jaren
1594-1620. Nog maar een kwart van alle 465 gevallen vond in de tweede helft van de
onderzochte periode plaats, waarbij met name na 1630 een sterke daling zichtbaar is. De
kerkenraad behandelde in die jaren nog maar 3 à 4 gevallen per jaar, tegenover zo’n 19
à 20 gevallen per jaar in de periode tot 1612. Tussen 1613 en 1620 ging het om
gemiddeld 15 gevallen, 20 personen per jaar, tussen 1621 en 1630 om gemiddeld 8 à 9
gevallen per jaar, waar 9 à 10 personen bij betrokken waren. Bij die 19 à 20 gevallen die
tot 1612 jaarlijks de revue passeerden, waren gemiddeld zo’n 27 à 28 lidmaten
betrokken; bij die 3 à 4 gevallen vanaf 1630 ging het 4 à 5 lidmaten.
Om te kunnen beoordelen welk percentage van de lidmaten, door de jaren heen met de
tuchtoefening is geconfronteerd, zouden we graag willen weten hoeveel leden de
Edamse kerkelijke gemeente telde in de onderzochte periode. Dankzij de overgeleverde
bronnen is voor deze gemeente de groei van het aantal lidmaten redelijk goed in beeld te
brengen. Zo telde Edam, volgens een notitie van een burgemeester Pieter van
Megchelen, aangehaald door W.P. Costerus, in 1572 “130 gereformeerde mensen”. 57 De
Edamse kerkenraad hield vanaf 1595 vrij nauwgezet het aantal Avondmaalsgangers bij.
In de acta van 25.6.1595 is sprake van een Avondmaalsviering met 22 tafels, per tafel
16 personen. 58 Dit zou op 352 deelnemers uitkomen. Met behulp van de
collecteopbrengsten bij de Avondmaalsvieringen, die vanaf 1586 in de rekeningboeken
van de Edamse diaconie zijn genoteerd, is met de nodige slagen om de arm ook het
aantal Avondmaalsgangers voor de jaren 1586-1595 te berekenen. 59 Volgens deze
berekeningen zou het aantal Avondmaalsgangers tot 1592 rond de 115-120
geschommeld hebben. Daarna volgde een groei naar ca. 330-340 in 1594, hetgeen
overeenkomt met bij het aantal van ruim 350 deelnemers in 1595. Volgens de
kerkenraadsacta namen op 28 september 1597 tussen de 450-490 lidmaten deel aan het
Avondmaal, om daarna weer uit te komen rond de 350 deelnemers tot 1615. 60 Vanaf
56
Deze tuchtgevallen zijn in de acta beschreven. Het werkelijke aantal kan dus hoger geweest zijn,
afhankelijk van de notitie-ijver van de opeenvolgende scribae.
57
Costerus Pzn., De Groote of Sint Nicolaas Kerk te Edam, p. 27. Dit aantal laat zich niet verifiëren via
andere bronnen.
58
Kerkenraadsnotulen Edam, 25.6.1595.
59
Voor de jaren 1594-1612 en voor 1635-1650 zijn de aantallen Avondmaalsgangers vergeleken met de
opgegeven collecteopbrengsten (voor de jaren 1612-1635 zijn de collecteopbrengsten niet bekend). De
gemiddelde gift blijkt voor de jaren 1594-1612 stabiel op 2 stuivers en 14 penningen per deelnemer uit te
komen en in de 2 e periode op gemiddeld 3 stuivers en 14 penningen. Uiteraard zal het aantal kerkgangers
hoger geweest zijn dan het aantal Avondmaalsgangers, zodat de feitelijke gift per persoon lager gelegen
zal hebben. Laten we deze onbekende factor echter even buiten beschouwing, dan was de gemiddelde gift
per Avondmaalsdeelnemer behoorlijk constant tussen 1594-1612 en opnieuw, maar dan op een iets hoger
niveau, voor de jaren 1635-1650. De collecteopbrengsten zijn ook voor de jaren 1586-1595 bekend, zodat
met deze gegevens (uitgaande van een voorzichtig gemiddelde van 2 stuivers en 10 penningen) het aantal
Avondmaalsgangers is geschat voor die jaren. Oud-Archief van de Nederlands Hervormde Kerk te Edam,
inv. nrs. D. 27 en 31 (ontvangboeken van de Diaconie, 1586-1612, 1635-1664. Het ontvangboek voor de
jaren 1621-1635 (inv.nr. D 29) betreft alleen ontvangen leningen).
60
Tot 1618 werden in de acta geen precieze aantallen vermeld, alleen het aantal tafels en het aantal
deelnemers per tafel. Voor de jaren 1618-1628 schommelde het gemiddelde aantal deelnemers per tafel
rond de 14. Met deze cijfers, gecombineerd met de collecteopbrengsten, kom ik op een gemiddeld aantal
van 350 deelnemers in de jaren 1598-1615, heel wat lager dus dan in 1597. Waren toen alle schippers aan
hoofdstuk 4/ pag. 195