De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

kleine kapel; een terminarishuis, eveneens van de Franciscanen en een kapel gewijd aan
de heilige Anna te vinden. 56
Het zijn maar kleine aanwijzingen die zich moeilijk laten aanvullen met verdere
gegevens uit de 16 e eeuw of over de graad van kerkelijke meelevendheid, maar de
genoemde gegevens wijzen toch wel op een vrij rijk kerkelijk leven. In ieder geval
waren de eerste kritische geluiden in Purmerend pas in de jaren ’30 te horen en in Edam
rond 1540-1550, zoals we in de volgende paragrafen zullen zien.
Het is mogelijk dat de inwoners van Purmerend door het ontbreken van een haven pas
in een wat later stadium in contact kwamen met hervormingsgezinde ideeën verspreid
via zeevarenden, maar ik vermoed dat het voornaamste verschil tussen Monnickendam
en de beide andere stadjes de lokale verdeeldheid in Monnickendam was. Verdeeldheid
veroorzaakt door de geestelijkheid ter plaatse, versterkt door het optreden van
hervormingsgezinde predikers en de economische malaise uit het begin van de 16e
eeuw. Voor zover de bronnen spreken lijkt de pestepidemie aan Edam en Purmerend
voorbij te zijn gegaan en was er in die stadjes nog geen sprake van weerstand tegen de
lokale kloosters en geestelijken en van politieke verdeeldheid in het verlengde daarvan.
Het is die combinatie van religieuze, economische en politieke factoren die in ieder
geval een gedeelte van de Monnickendamse bevolking ontvankelijk maakte voor
nieuwe religieuze ideeën, een combinatie die bijvoorbeeld ook in Amsterdam,
Middelburg, Veere en mogelijk ook op Texel de groei van conventikelen in de kaart
speelde. 57
Groeiende religieuze radicalisering
Uit het feit dat de geestelijken die leiding gaven aan de conventikelen in de loop van de
jaren ‘20 een voor een de wijk moesten nemen, dan wel in handen vielen van justitie,
verklaren de meeste auteurs de opkomst van steeds kritischere geluiden in de heimelijke
conventikelen. Deze bijeenkomsten vonden namelijk ook na het vertrek van de
geestelijke leiders doorgang, zij het nu onder leiding van wat minder genuanceerde
leken-dissidenten. Volgens Duke namen de hervormingsgezinden vanaf ca. 1525 steeds
meer afstand tot de leer van de 'ware presentie' zoals door Luther verwoord. Men ging
het avondmaal meer en meer als een gedachtenismaal beschouwen. 58 We hoorden dit al
in de woorden van Wendelmoet Claesdr doorklinken, woorden die in hun ruwheid
wijzen op een invloed van anderen dan geestelijke leidslieden. Duke oppert in dit
verband de mogelijkheid dat die dissidenten terug zouden gaan op een oudere traditie
van ongeloof en scepsis, puttend uit de middeleeuwse mystieke traditie waarbij hij wijst
op een parallelle thema- en woordkeuze van Waldenzen en Hussieten. 59
Het valt op dat met name oudere doopsgezinde auteurs graag zoeken naar middeleeuwse
of nog oudere wortels van de doopsgezinde traditie, aldus ook wijzend op bijvoorbeeld
56 Driessen, ‘Waterland VII. Edam’, pp. 128-129, 134, 137, 139-142, 165-168; zie ook De Haan,
‘Pastoors der St. Nicolaas-kerk te Edam’, pp. 4-5. Niet duidelijk wordt uit deze artikelen wanneer
genoemde versieringen zijn aangebracht in de Grote of Nicolaaskerk te Edam, maar het lijkt niet te
gewaagd om dit te verwachten in de tijd na de voltooiing van die laatste grote uitbreiding rond 1518.
57 Zowel Evenhuis als Rooze-Stouthamer wijzen op de rol van de lokale geestelijken, de houding van de
plaatselijke overheden en de handelscontacten met het Oostzeegebied bij het ontstaan van conventikelen
in resp. Amsterdam en in Middelburg en Veere. Evenhuis, Ook dat was Amsterdam, deel 1, pp. 19-32;
Rooze-Stouthamer, Hervorming in Zeeland, pp. 45-69. Over Texel: zie Van der Kooi, De Wynberch des
Heren, pp. 57-72.
58 Duke, Reformation and Revolt, pp. 121-124.
59 Duke, idem, pp. 24-27.
hoofdstuk 1/ pag. 29