De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

de geestdrift van anderen, in gemeenten als Emden, Antwerpen en Amsterdam; de
stimulans van hagenpredikers en van eigen plaatsgenoten of leiders uit buurtgemeenten;
zorgden ervoor dat er kleine gereformeerde kernen ontstonden. Deze gelovigen kozen
voor een breuk met de moederkerk, net zoals een aantal anderen al eerder gedaan had
door te kiezen voor de doopsgezinde richting.
De mate waarin zij anderen tot die zelfde keuze wisten te inspireren, hing vooral af van
de kracht van de concurrentie van doopsgezinde zijde en van de mate waarin de lokale
clerus er in geslaagd was ‘feeling’ met de eigen parochianen te houden. Uit de verhoren
van de Raad van Beroerten blijkt dat de duur van de verbintenis daarbij waarschijnlijk
niet doorslaggevend was, wel het elan van de pastoor. Zoals aangetoond vormde de
opstelling van de lokale overheid slechts tot op zekere hoogte een factor van belang om
de kracht van de gereformeerde kern ter plaatse te kunnen verklaren. Mede omdat de
magistraten weinig konden uitrichten, zolang de lokale gerechtsdienaren niet of
nauwelijks bereid waren op te treden tegen gereformeerde en doperse bijeenkomsten en
leidslieden, zoals tot maart 1568 het geval lijkt te zijn geweest.
De economische malaise die er in de jaren 1531-1534 voor zorgde dat de doperse
beweging tijdelijk tot een massabeweging kon uitgroeien, was nu in Waterland en de
Zeevang niet voelbaar. De gereformeerde beweging bleef daardoor in de jaren ‘60 een
minderheidsbeweging in deze regio, wel in staat om een zekere organisatiegraad te
bereiken, maar niet sterk genoeg om met geweld concessies af te durven dwingen. De
leiders namen genoegen met de beperkte mogelijkheden hen geboden om hun nieuwe
leer te belijden en uit te dragen.
Hierin verschilden de ontwikkelingen in de Edamse regio met die in Alkmaar,
Amsterdam en bijvoorbeeld op Walcheren. Rooze-Stouthamer laat voor Middelburg en
Vlissingen zien, dat de gereformeerden hier de beeldenstorm grondig hadden voorbereid
en dat de plaatselijke kerkenraden in het centrum van de actie stonden. Zij wensten
kerkgebouwen te verkrijgen voor hun eredienst en daartoe moesten die gebouwen eerst
gezuiverd worden afgodsbeelden. In andere steden als Veere en Zierikzee was van
goedvoorbereide acties geen sprake en werden rekwesten om een ‘gereinigd’
kerkgebouw door de lokale overheid eenvoudig ter zijde gelegd, zonder dat er verder
iets gebeurde. In de twee steden waar de beeldbreking wel werd voltooid, beschikte men
al enkele jaren vóór 1566 over een gereformeerde gemeente. In beide steden fungeerde
dezelfde persoon als predikant en hij kan waarschijnlijk als drijvende kracht achter de
beeldenstorm op Walcheren beschouwd worden. 278
Amsterdam had vanaf 1558 een eigen gereformeerde gemeente en predikant en ook in
Alkmaar mogen we dankzij de inspanningen van Jan Arentsz al vóór 1566 al een
gereformeerde gemeente veronderstellen. Niet duidelijk is in hoeverre in deze steden,
net als in Zeeland, de kerkenraad daadwerkelijk leiding gaf aan de plaatselijke
beeldenstorm, 279 al is voor Alkmaar wel bekend dat predikant Pieter Cornelisz zich een
overtuigd stormer toonde, terwijl Jan Arentsz mogelijk in Amsterdam bij de
278 Rooze-Stouthamer, Hervorming in Zeeland, pp. 153-159, 225-236.
279 Voor Amsterdam, zie: Van Nierop, Beeldenstorm en burgerlijk verzet, pp. 38-44. Van Nierop wijst
erop dat alle maatschappelijke klassen bij de beeldenstormen betrokken zijn geweest en dat religieuze,
sociale en politieke motieven alle drie een rol hebben gespeeld in de beeldenstormen in Amsterdam, maar
wel in verschillende mate bij de verschillende groepen stormers en bij de verschillende beeldenstormen.
Er waren aanvoerders uit de vermogende burgerij afkomstig, maar dat wil nog niet zeggen dat de stormen
van te voren beraamd waren.
hoofdstuk 1/ pag. 68