De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

De langdurige afwezigheid van katholieke zielzorgers heeft dus zijn blijvende tol geëist
in grote delen van de classis Edam. Zoals beschreven in hoofdstuk 3.1 beschikten in
1580 niet alleen de drie steden, maar ook al tien dorpen over een (gedeelde)
predikantsplaats. In 1585 gold dit al voor 16 dorpen. Bovendien was in de steden en in
verschillende dorpen ook een dopers alternatief voor handen. Abels en Van Booma
hebben, in het spoor van Rogier, voor Utrecht gewezen op het belang van de
continuïteit in de bediening. In plaatsen waar al in een vroeg stadium een gereformeerde
voorganger te vinden was, is veelal sprake van een geslaagde protestantisering, zo
stellen zij. 153
Dit verband lijkt ook voor de classis Edam op te gaan, in zoverre dat voor veel
dorpelingen het katholieke geloof zijn aantrekkingskracht voorgoed had verloren. Dit
wil niet zeggen dat men in meerderheid lid van de gereformeerde kerk werd, zoals
voorzichtige berekeningen van de lidmatenaantallen voor verschillende dorpen en voor
de steden al hebben aangetoond. 154 Maar het katholicisme vormde geen geduchte
concurrent voor de gereformeerde kerk binnen de classis Edam, niet in de jaren tot 1620
waarin de katholieken nauwelijks in beeld waren, maar evenmin in de jaren tussen 1620
en 1650. Het geringe aantal lidmaten dat om hun overgang naar de katholieke kerk werd
afgesneden, ondersteunt dit beeld. Dat het katholicisme in laatste periode wel iets van
het verloren terrein terugwon, verontrustte vooral de classis en de synode.
Tot besluit van deze paragraaf kan worden opgemerkt dat er enige verschillen in de tijd
te zien zijn in de zichtbare katholieke aanwezigheid in de drie steden. In Purmerend
lieten de katholieken zich al in de jaren ’20 zien en horen, wat leidde tot een kortstondig
tegenoffensief van kerkelijke en burgerlijke zijde, dat rond 1630 eigenlijk al weer
voorbij was. In Edam en Monnickendam liet de katholieke opmars wat langer op zich
wachten. Mogelijk geïnspireerd door de ontwikkelingen in Purmerend en elders in
Noord-Holland kwamen zij hier pas in de loop van de jaren ’30 155 boven de grond, om
daarop van Van der Woude, Faber, Roessingh, ‘Numerieke aspecten’, pp. 149-181.
153 Abels, Van Booma, ‘Tussen Rooms-Katholiek en Utrechts-Gereformeerd’, pp. 221-
225. Zij haken hierbij aan bij één van de voorwaarden die Rogier noemt voor het
welslagen van de Reformatie: er moest sprake zijn van een langdurig hiaat in de
katholieke zielzorg. Zij vullen deze voorwaarde aan, door te wijzen op het belang van
de aanwezigheid van een gereformeerde voorganger, om dat hiaat te vullen. Hun
cijferkundige onderbouwing is overigens niet erg uitgebreid. Het dorp Volendam vormt
een aardige illustratie van wat er kan gebeuren als er ter plaatse geen activiteiten worden
ontwikkeld om een gereformeerde gemeente op te bouwen. In schrijven uit 1658 richtte
de kerkenraad zich tot de Staten van Holland met het verzoek om een proponent te
willen toestaan voor Volendam. Tot op dat moment had de Edamse kerkenraad zich
nauwelijks om Volendam bekommerd, zodat men nu met schrik constateerde dat de
meeste Volendammers wel ervaren vissers waren, maar ‘meest onervaren in religie, ja
sommige zonder eenige godsdienst ende meeste de paepse superstitie toegedaen’. In het
dorp zouden ook af en toe katholieke conventikelen gehouden worden. Oud Archief
Edam, inv. nr. 376.
154 Zie paragraaf 3.1 en paragraaf 4.2.
155 Een gelijke ontwikkeling signaleert Van Deursen in Graft, waar de eerste melding
van katholieke activiteit dateert uit het najaar van 1631. Waarschijnlijk is de katholieke
zielzorg ook op het Schermereiland een tijdlang afwezig geweest, om vanaf dat moment
weer op te komen. De baljuw heeft enkele malen bijeenkomsten verstoord, maar na
1646 verdwenen deze meldingen uit de bronnen. De afgekochte schout vond het, in de
hoofdstuk 7/ pag. 365