De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

dan groeide de gemeente van 130 lidmaten in 1572 naar ca. 500 leden in de jaren 1595-
1625, om vervolgens via 720 leden in 1640 door te groeien naar 1250 in 1650 en naar
1300 à 1400 in 1660. De sterkste groei deed zich dus voor in de jaren tussen 1626 en
1650 en vooral tussen 1640 en 1650. Een groei die samenviel met het nagenoeg
wegvallen van de hogere trappen van de tucht vanaf 1626.
Deze kerkelijke terugtocht laat zich niet, zoals in Delft, verklaren uit een
territoriumstrijd tussen kerk en overheid, als gevolg waarvan de gereformeerde kerk
zich gedwongen zag af te zien van de excommunicatie als uiterste consequentie van de
kerkelijke tucht. 10 In Edam was geen sprake van een dergelijke territoriumstrijd, maar
veeleer van nauwe samenwerking tussen kerkenraad en magistraat. Hierdoor werd de
huwelijkse wetgeving ter plaatse in gereformeerde zin aangescherpt rond 1618 en waren
er weinig problemen met de naleving van de zondagswetten ter plaatse, al werd de
zondagsrust pas rond 1660 tot de hele zondag uitgebreid. Het lijkt niet onlogisch dat de
gereformeerde kerk het zich in Edam dankzij deze samenwerking en dankzij het
ontbreken van sterke concurrenten, kon permitteren om de striktere toepassing van de
tucht los te laten om zo de drempel tot het lidmaatschap te verlagen.
Wat betekende dit voor het aandeel van de gereformeerden op de totale Edamse
bevolking? Om dit aandeel te kunnen berekenen moeten de lidmatencijfers met nog
eens 40% worden verhoogd, om ook de kinderen van de lidmaten mee te tellen. Helaas
hebben we alleen voor 1622 gegevens over het totale aantal inwoners, namelijk 5547.
Dit aantal zal in 1572 lager geweest zijn en in 1660 mogelijk hoger. Bij gebrek aan
andere gegevens reken ik toch met dit getal. De stad Edam zou dan in de periode 1595-
1625 voor ongeveer 13% uit gereformeerden bestaan hebben. Tussen 1626 en 1640 liep
dit op naar 18%, en vervolgens naar ongeveer 30% in 1650 en naar ca. 34% in 1660.
Hoewel het percentage gereformeerden (lidmaten en hun kinderen) in 1648 en de jaren
daarna niet boven de 30-35% uitkwam, beschouwden de Edamse bestuurders hun stad
in 1648 als een gereformeerde. Het is daarom goed mogelijk dat de overige Edammers
zich in meerderheid lieten kennen als liefhebbers van de gereformeerde religie, mede
omdat de godsdienstige alternatieven in deze stad beperkt waren.
Monnickendam onderscheidde zich op twee punten belangrijk van Edam. Hier was tot
1619 geen sprake van een hechte samenwerking tussen kerk en overheid. Door de
wetsverzetting in 1618 veranderde dit en vielen de kerkelijke en politieke elite meer
samen. Toch was ook daarna nauwelijks sprake van samenwerking gericht op het
uitdragen van de gereformeerde waarden en normen op het gebied van de
huwelijkswetgeving en de zondagsrust. Pas in de jaren ’40 kwam hier verandering in.
Een tweede verschil tussen Monnickendam en Edam betreft de andere religieuze
verhoudingen. Waar in Edam de bevolking tot ca. 1630 in hoofdzaak kon kiezen tussen
actieve of passieve participatie in de gereformeerde kerk, kon men in Monnickendam al
vanaf het eerste begin ook kiezen voor participatie in de doopsgezinde gemeente.
In reactie hierop heeft de Monnickendammer kerkenraad zich tot in de jaren ’40
hoofdzakelijk bezig gehouden met het interne confessionaliseringsproces en met het
zuiver houden van de eigen gemeente via de tuchtoefening. Langs die weg is men de
concurrentie met de doopsgezinden aangegaan en langs die weg heeft men afgerekend
met de remonstrantsgezinden in eigen kring. Wat betekende deze keuze voor de groei
van de gereformeerde gemeente?
(30%). Om omgekeerd van 900 Avondmaalsgangers bij 1300 leden te komen, moet het aantal
Avondmaalsgangers in dit geval dus met 400 verhoogd worden, dat wil zeggen met 44%.
10 Abels en Wouters, Nieuw en ongezien, dl 2, pp. 99-104.
conclusies/ pag. 435