De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

over ‘het houden ende insonderheijt van nieuws invoeren van de kermissen op plaetsen
daer se voor desen niet geweest sijn, malen van olij, vol ende houtslagers molen etc.’
Gelijktijdig verbaasde Edam zich over het feit dat in diverse plattelandsgemeenten ‘de
uijtschrijvinge der danckdagen over verkregen victorijen’ achterwege was gebleven.
Zodat op ‘veele ende aensienlijcke plaetsen op soodanige (..) dagen geen predicatien en
geschieden’. 69
Niet alleen de overheden lieten het er dus bij zitten, ook de verschillende kerkenraden
zouden wel wat harder mogen lopen na het oordeel van de Edamse classis. Dat dit niet
gebeurde kan samenhangen met de economisch slechtere tijden, aan het eind van de
jaren ’30. 70 Maar in Edamse ogen vormde dat juist een extra stimulans om aan te
dringen op boetvaardigheid: ‘Of men niet uyt de tegenwoordige gelegenheyd van onzen
stad, daar in God de Heere zynen Toorn over onse zonden zoo merkelijk doet blyken,
oorzake behoort te nemen, om niet alleen by alle gelegenheyt de Gemeynte tot ware
boetveerdigheyd des levens ende afstand van zonden te vermanen. Maar ook om op (..)
nieuwe by hunne Ed. Groot Mog. (..) met alle naerstigheyt aen te houden, dat tegen de
grove krijtende zonden ende grouwelen die inden lande regneren, met goede wetten
mochten voorsien ende de lang versochte ordre tot weyringe der zelver in effecte
gebracht werden opdat den toorn des Heeren niet swaarder over ons ontsteken ende wy
geheel verdorven worden.’ 71
Van de kant van de Staten en het Hof van Holland bleef de respons zeer beperkt in deze
jaren: men had de handen vol aan de langdurige vredesonderhandelingen. 72 Dat dit geen
loos argument was, bleek in 1649. De Staten van Holland lieten toen weten, dat er orde
gesteld zal worden op het misbruik van ‘Godts heijligen rustdach’ en ‘tegen het
vloecken, sweeren ende andere krijtende sonden’ en allerlei ‘wereltsche
lichtveerdicheden’ zoals ‘comedien ende tragedien, danserijen ende mommerijen ende
diergelijcke meer’. De synodale gedeputeerden bleven belast een vinger aan de pols te
houden, terwijl de kerkenraden via de classes werden gemaand hun magistraten hierover
aan te spreken, met name bij ‘aenstaende jaermercten of kermissen’. 73
Er zijn dus inderdaad verschuivingen zichtbaar in de hier onderzochte periode. In de
jaren direct na de Dordtse synode vond een kortstondig synodaal offensief plaats om
betere naleving van de zondagswetten af te dwingen. Daarna ebde de aandacht wat weg
om pas aan het eind van de jaren ’30 weer op te komen, na aanzetten daartoe vanuit
Zuid-Holland en mede ingegeven door het dan steeds sterker opkomende katholicisme,
terwijl ook de remonstranten zich in deze jaren steeds beter organiseerden.
Pas vanaf begin jaren ’40 werden de middagdiensten niet alleen omarmd als middel in
de strijd andere de stromingen, maar ook als middel bij het streven naar een betere
besteding van Gods heilige rustdag. In die zelfde jaren nam het aantal klachten over
69 Acta van de Noord-Hollandse synode, 8.8.1645, art. 50; acta van de classis Edam, 3.7.1645. De
formulering en het ontbreken van vermaningen in eigen kring lijken erop te wijzen dat men vooral kritiek
had op kerkenraden elders in Noord-Holland.
70 Zo verwijst de classis Amsterdam in 1641 naar de dure tijden en pleit in dat verband voor verbetering
van de traktementen van de predikanten in de kleine steden en op het platteland. Acta 13.8.1641, art. 56.
Zie verder paragraaf 6.3 (het gedeelte over de classis als doorgeefluik).
71 Acta van de Noord-Hollandse synode 16.8.1638, art. 35.
72 Dit werd als argument gebruikt in 1643 en in 1648. Acta van de Noord-Hollandse synode, 2.8.1643 en
11.8.1648. Die naderende vrede was voor diverse classes in 1648 juist reden om extra aan te dringen op
maatregelen tegen het katholicisme, tegen bedelaars en landlopers, tegen vloeken, zweren, dansen en
tegen de ontheiliging van de zondag.
73 Acta van de Noord-Hollandse synode, 9.8.1649. Rapportage naar aanleiding van de ingediende
gravamina waarin opnieuw werd aangedrongen op het afdoen van de oude, nog openstaande gravamina.
hoofdstuk 8/ pag. 406