De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

uitoefening van de lage justitie in zijn stad en als de baljuw had hij het recht om de hoge
justitie in zijn baljuwschap uit te oefenen en de daaraan verbonden inkomsten te innen. 68
Lage justitie wil zeggen dat de schepenbank ter plaatse alleen jurisdictie had over
minder ernstige, met een boete te bestraffen zaken. Bij hoge justitie vielen ook
halsmisdrijven onder de competentie van de schepenbank. 69 In Purmerend was de schout
als slotvoogd of kastelein, daarnaast ook belast met de uitoefening van justitie en
bestuur binnen de aan zijn zorgen toevertrouwde vesting te Purmerend. Vanaf in ieder
geval 1624 was deze kastelein tevens baljuw van de Beemster, de Wormer en de
Purmer. 70
Anders dan in Edam en Monnickendam werden in Purmerend de burgemeesters en de
schepenen gekozen door de Staten van Holland. In 1546 bepaalde de toenmalige Heer
van Purmerend, Lamoraal Graaf van Egmond, dat de vroedschap een zestal aanzienlijke
burgers mocht nomineren waaruit hij twee burgemeesters zou kiezen. De heerlijkheid
Purmerend was tot oktober 1582 nog in handen van het geslacht Egmond, maar omdat
de laatste heer, Philips van Egmond tijdens de Opstand trouw bleef aan het Spaanse
gezag, werd Purmerend op 12 oktober 1582 door de Staten van Holland, ontslagen van
zijn verplichtingen aan het huis van Egmond. In een bijzondere vergadering op het
stadhuis legden alle burgemeesters, vroedschappen, schepenen en de schout de nieuwe
eed af ten overstaan van enkele gedeputeerden vanuit de Staten van Holland. 71 De wijze
van verkiezing van de burgemeesters veranderde daar echter niet door, alleen werd de
Heer nu vervangen door de Staten van Holland.
Het aantal burgemeesters werd in 1626 op drie gebracht en daarbij werd bepaald dat de
burgemeesters en vroedschappen dubbeltallen zullen nomineren bij de verkiezing van
de nieuwe burgemeesters en schepenen, ‘omme bij de prince (het) enckeltgetal daer uit
genomen te werden’. 72
In 1590 heeft Lamoraal, de erfgenaam van Philips van Egmond nog wel geprobeerd zijn
heerlijkheden, naast die van Purmerend ook die van Ilpendam en Purmerland, op te
eisen, maar de Staten wilden deze niet teruggeven. Uiteindelijk ging Lamoraal failliet en
werden zijn heerlijkheden Ilpendam en Purmerland verkocht, waardoor deze in 1618 in
handen kwamen van de familie Overlander. Purmerend bleef daarbuiten.
Een zelfde soort verhaal kan voor de heerlijkheden Oosthuizen en Etersheim verteld
worden. Deze heerlijkheden behoorden toe aan de familie van Aremberg en ook op deze
heerlijkheden werd beslag gelegd door de Staten van Holland, eerst in 1572 en opnieuw
in 1576. Na de opheffing van dit beslag in 1612 als gevolg van het Bestand verkocht de
Monnickendam, 1.8.1623, 4.8.1623). Dat beide functies niet aldoor samen vielen en er bijvoorbeeld in
Edam in de eerste jaren van de Opstand geschillen waren rond het baljuwschap van de Zeevang en het
recht op de benoeming van de schout, is beschreven door Van Nierop, Het verraad van het
Noorderkwartier, pp. 120-124.
68
Van Nierop, idem, pp. 122-123. Meer over de historische achtergronden van de verschillende functies,
zie: Van Nierop, Van ridders tot regenten. pp. 166-171 en De Monté Verloren, Spruit, Hoofdlijnen uit de
ontwikkeling der rechtelijke organisatie, pp. 125-133.
69
Van Nierop, Het verraad van het Noorderkwartier, p. 109.
70
Oud Archief Purmerend, inv. nr. 96.
71
Raadschelders, ‘Bestuurders van de stad Purmerend, 1600-1795’, p.2; Vroedschapsnotulen Purmerend,
12.10.1582. Zie ook Van Nierop, Van ridders tot regenten. pp. 212 en 256.
72
Raadschelders, ‘Bestuurders van de stad Purmerend, 1600-1795’, pp. 8-9; vroedschapsnotulen
Purmerend, 24.12.1625, 16.2.1626, 9.3.1626; Oud Archief Purmerend, inv. nr. 88 (octrooi van de
ridderschap: de vroedschap van Purmerend zal voortaan uit 20 leden bestaan en dat zij uit haar midden
zes leden zal voordragen, waaruit de stadhouder drie burgemeesters zal kiezen; en 14 burgers voor de
verkiezing van zeven schepenen, 1626). Zie ook de oudere studie van Verhoofstad, Geschiedenis van
Purmerend, pp. 27, 40, 85-89, 140.
Inleiding/ pag. 15