De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

dat hij niet wist of Ariaen de Houtsager het teken van de doop had ontvangen en met
twee andere notities over Edam. Anneke Boens, een herdoopte, vertelde in 1549 aan
haar ondervragers in Edam wel bij anderen in huis gewoond te hebben, welke echter
'wel ter kercken ghinghen ende waren nyet van den sinne van haer die spreect'. 136 Ook
de Leidenaar Cornelis Albrechtsz, herdoopt te Haarlem, verhoord in 1552, kende in
Edam niemand 'van zijnen sinne wesende'. 137
Zoals beschreven speelde Edam geen rol in de doperse woelingen in de jaren ‘30. Gelet
op de arrestaties kende Edam waarschijnlijk wel een dissidente kern in de jaren ‘40 en
‘50, maar het is dus de vraag of dit een doperse groep was. Daarnaast zijn er enkele
signalen die erop wijzen dat het katholieke leven in Edam in deze jaren extra
geactiveerd werd, mogelijk als reactie op die kritische geluiden. Zo hield men vanaf
1552 of 1553 niet alleen op zaterdag een lof (gaude) ter ere van Maria, maar ook op
vrijdagavond. Voorts liet de in 1547 aangestelde pastoor zich niet, zoals zijn
voorgangers door een vice-cureit vervangen, maar vestigde zich ter plaatse. Deze
Meynart Johannesz bleef zijn kudde leiden tot aan zijn verbanning in juni 1572. 138
De overige, schaarse berichten attenderen op doperse geluiden in Monnikendam en
Landsmeer. De van doperse sympathieën verdachte Dirck Jacobsz van Ransdorp, sinds
jaren woonachtig te Amsterdam, beweerde tijdens zijn verhoor in 1545, zowel te
Monnikendam als elders juist tegen het anabaptisme onderwezen te hebben. 139 Cornelis
Albrechtsz (1552) kende in Edam geen, maar in Monnikendam wel diverse mensen van
'synen sinne'. 140
Ten slotte zijn er de vonnissen tegen Jacob Claesz van Landsmeer en zijn echtgenote
Cecilia Hieronimus van Wormer. Beiden zijn in 1549 in Amsterdam terechtgesteld in
verband met hun herdoop en het hardnekkig vasthouden aan deze dwaling, ondanks alle
onderricht. Van hen weten we dat ze niet aldoor te Landsmeer woonachtig geweest zijn,
maar dat Jacob daar in ieder geval naar school geweest is en dat hij in Waterland
niemand 'van zijnen sinne' kende, uitgezonderd ene Barbara, wonende te Landsmeer die
al eens om haar geloof vastgezeten had te Monnikendam maar vandaar ontsnapt was. 141
Het zijn de enige signalen van doperse activiteit in Waterland, in deze jaren ‘40 en ‘50.
Jaren gekenmerkt door zware vervolgingen in het hele land en door toenemende
verdeeldheid binnen doperse kringen, over het wezen van de gemeente: in hoeverre
moet de ware gemeente gekenmerkt worden door zuiverheid, heiligheid, en hoe
verhoudt die heiligheid zich tot de eis van de eenheid van de gemeente. Oudsten als
Menno Simons, Dirck Philips en vooral Lenaert Bouwens stelden de zuiverheid boven
de eenheid: de gemeente is de gemeenschap der heiligen, geheiligd in Jezus Christus en
afgezonderd van 'de wereld' en de zonde. In het verlengde hiervan stond de keuze voor
tucht, ban en mijding als middelen om de gemeente zuiver te houden en de zondaar via
uitsluiting tot inkeer te brengen. Over de mate van strengheid van de tucht en over de
136 Mellink, Documenta Anabaptistica, II, nr. 66, pp. 80-82.
137 Mellink, Documenta Anabaptistica, II, nr. 199, pp. 202-205.
138 Driessen, ‘Waterland VII. Edam vóór de Hervorming’, pp. 148-149, 156-165; De voorganger van
Meynart Johannesz was pastoor Floris Egbertsz. Hij verruilde in 1546 Edam voor Amsterdam en het was
deze felle pastoor, met wie de gearresteerde en veroordeelde Edammers in aanvaring waren gekomen. Na
zijn vertrek zou de rust in Edam teruggekeerd zijn, volgens zijn Amsterdamse tegenstander schout
Willem Bardes. Zie: Woltjer, ‘Het conflict tussen Willem Bardes en Hendrick Dirckzoon’, p. 181.
139 Mellink, Documenta Anabaptistica, II, nr. 51, pp. 59-61.
140 Mellink, Documenta Anabaptistica, II, nr. 199, pp. 202-205.
141 Mellink, Documenta Anabaptistica, II, nrs. 136, 137, 138, 140, 142, pp. 144-150. Ook opgenomen in:
Van Braght, Het bloedig tooneel, dl II, pp. 85-86.
hoofdstuk 1/ pag. 43