De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

werd, net als de besluiten van de voorgaande twee synoden, vergeefs ter approbatie en
autorisatie aangeboden aan de Staten van Holland en Zeeland. 146
De hoofdlijnen, zoals uitgezet in Wezel en Emden bleven onveranderd maar op
onderdelen zijn de teksten wel aangepast. De belangrijkste wijzigingen waren het
gevolg van de veranderde positie van de gereformeerde kerk in de Nederlanden, nu de
kerk in de opstandige gebieden niet langer heimelijk hoefde te opereren, maar kon
rekenen op een nieuwe, de gereformeerde religie welgezinde overheid. Dit had tot
gevolg dat de onderlinge relatie opnieuw vorm gegeven diende te worden. De
gereformeerde kerk voelde er niet voor om de in ballingschap en verdrukking
verworven zelfstandigheid ten opzichte van de overheid op te geven, maar verwachtte
van die overheid wél steun voor het ten uitvoer brengen van het kerkelijke beleid.
De politieke leiders hadden echter geen behoefte aan een nieuwe, sterke macht naast en
soms tegenover de overheid; aan de heerschappij over de gewetens door één bepaalde
kerkelijke groep. 147 Er was volgens Duke dan ook geen sprake van een actieve politiek
ten gunste van een versterking van het calvinisme. Zo er al een coherente religiepolitiek
werd gevoerd, dan was deze eerder ingegeven door angst voor de Spanjaarden en door
economische belangen die om rust en harmonie vroegen. 148 In ieder geval bleek al in
1573 dat men zich aan orthodox gereformeerde zijde zorgen maakte over de vooral op
politieke vrijheid gerichte invalshoek van de nieuwe overheid. 149
Waren gereformeerde kerkenraden en kerkelijke tucht nog wel nodig nu de overheden
de ware gereformeerde religie waren toegedaan, zoals door rekkelijke predikanten als
Caspar Coolhaes te Leiden en Huibert Duifhuis te Utrecht en door libertijnse regenten
in Holland en Utrecht werd betoogd. Behoorde de gereformeerde kerk niet een ruime
volkskerk te zijn, als opvolger van de katholieke parochiekerk; waarbinnen de doop
zonder onderscheid wordt bediend en het Avondmaal uitgedeeld aan ieder die dat wilde.
Een open kerk dus, niet gebonden aan één strikte geloofsbelijdenis, die zoveel mogelijk
richtingen binnen het protestantisme moest omvatten. Een kerk voor allen, onder
controle van de magistraat. 150 Het zijn de geluiden die al in de jaren ‘50 in Frankrijk
tussen de bepalingen uit Middelburg en die van de eerdere synoden.
146 Nauta, ‘De nationale synode van Dordrecht (1578)’, pp. 51-52; Bremmer, ‘De
nationale synode van Middelburg (1581)’, pp. 44-45.
147 De Jong, Oranje’s overtuiging, p. 15-16.
148 Duke, Reformation and Revolt, p. 272. Zie ook Van Eijnatten, Van Lieburg,
Nederlandse Religiegeschiedenis, pp. 170-178, over de manier waarop kerk en overheid
in de Republiek ieder op hun eigen wijze bijdroegen aan het confessionaliseringsproces
en de opbouw van de gereformeerde kerk als ‘publieke kerk’ en daarmee als de
dominante religieuze organisatie. Zie ook Spaans: zij betoogt dat in de Republiek de
overheden zich niet passief opstelden, maar dat er juist meerdere elkaar overlappende
religieus-politieke gedragslijnen te onderscheiden zijn, waardoor de overheden in feite
beslisten hoe en waar de grenzen tussen de verschillende kerkelijke gemeenten lagen.
Spaans, ‘Religious policies in the seventeenth-century Dutch Republic’, pp. 78-84. In
hoeverre dit ook geldt voor de hier onderzochte regio, komt vooral in hoofdstuk 7 aan
de orde.
149 Zo vroeg Gaspar van der Heijden zich af of de Prins van Oranje zich niet teveel liet
leiden door de politieke belangen en te weinig oog had voor het welzijn van de ‘de sake
Christi’, waarmee hij de zaak van de gereformeerden bedoelde. Aangehaald bij
Roodenburg, Onder censuur, p. 30.
150 Zie Hofman, Eenich Achterdenken, pp. 86-92, over de kritiek van rekkelijke zijde (bij
hoofdstuk 2/ pag. 99