De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

In het Unietraktaat wordt een drietal artikelen gewijd aan de religieuze kwestie. Het
voornaamste, 13e artikel, bepaalt dat Holland en Zeeland zich met betrekking tot de
religie zullen gedragen zoals hun goeddunkt, terwijl de overige gewesten zich zullen
conformeren naar de religievrede, zoals verwoord in het voorstel van Willem van
Oranje en Matthias van Oostenrijk in juni 1578. 119 Mocht dit laatste niet lukken, dan
werd het die gewesten toegestaan om intern andere regelingen overeen te komen, mits
de gewetensvrijheid werd gehandhaafd en de regeling de interne rust ten goede zou
komen. Het religievrede-concept werd zo op een tweetal cruciale punten veranderd. Het
bleef de katholieken in Holland en Zeeland verboden hun godsdienst uit te oefenen,
terwijl er in de overige gewesten wel ruimte kwam voor de gereformeerde eredienst.
Bovendien werd de definitieve invulling van de religieregeling tot een gewestelijke
aangelegenheid gemaakt, waar andere gewesten zich niet in mochten mengen. Beide
aanpassingen waren voor Oranje onacceptabel en zijn handtekening verscheen daarom
niet onder het traktaat. 120
Het zal niet verwonderen dat vooral katholieken van dit Unieverdrag weinig goeds
verwachtten en het was mede als reactie op deze plannen, dat de overwegend
katholieke, Waalse gewesten zich in die zelfde najaar van 1578 gingen oriënteren op de
vorming van een aparte, katholieke liga los van de rest van Nederland en opnieuw trouw
belovend aan de Spaanse vorst en zijn nieuwe landvoogd Alexander Farnese, de latere
hertog van Parma. Beide bewegingen leidden in januari 1579 tot de oprichting van de
Unie van Atrecht en die van Utrecht.
De grote, gematigde meerderheid onder leiding van Willem van Oranje was niet erg
gecharmeerd van de Unie van Utrecht, waarbinnen felle calvinisten de boventoon
voerden. Oranje bleef pogen de opstandige protestantse en katholieke gewesten tot een
eensgezind optreden te bewegen, door hen alsnog te verenigen in een veel bredere unie,
maar slaagde daarin niet. Vervolgens werd de hoop gevestigd op de
vredesonderhandelingen zoals die van mei tot december 1579 te Keulen plaatsvonden.
Philips II was echter wel bereid tot politieke concessies, maar niet tot religieuze. Door
het mislukken van deze onderhandelingen viel het politieke centrum definitief uiteen. In
gewesten en steden waar gereformeerden de macht wisten te veroveren, volgden
meestal beeldenstormen, acties tegen katholieken en de aansluiting bij de Unie van
Utrecht. Hierdoor werden de geünieerden, die in het begin van 1579 in de meeste
gewesten slechts een minderheid vormden, tot drager van de Opstand. De Unie van
Utrecht omvatte in 1580 vooral het westen van de Nederlanden. In de jaren ‘80 en ‘90
zou het beeld verschuiven, door militaire successen van Parma in het zuiden,
culminerend in de herovering van Antwerpen in 1585; en van Maurits en Willem
dit artikel zien hoe beide doelen met elkaar op gespannen voet konden staan. Om de
krachten echt te kunnen bundelen was een centrale leiding nodig, maar ter wille van de
tweede doelstelling kwam de soevereiniteit in feite bij de lokale magistraten te liggen en
via hen bij de gewestelijke staten. Dit particularisme zou ook de gereformeerde kerk
parten gaan spelen.
119 In dit voorstel was bepaald dat in Holland en Zeeland in al die plaatsen waar meer
dan 100 gezinsleden hier om vroegen, de katholieke religie moest worden toegestaan en
visa versa de gereformeerde religie in de andere gewesten. Zie hierover bijvoorbeeld
Woltjer, ‘De wisselende gestalten van de Unie’, p. 91.
120 De Jong, ‘Unie en religie’, pp. 171-173.
hoofdstuk 2/ pag. 93