De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Drie jaar later werd tijdens de paasdagen ten huize van Jan Dircx Baenman opnieuw
‘onwettich bij de Remonstranten (..) gepreeckt’. 244 Ook nu werd dit door de vroedschap
verboden, maar bij deze vermaning aan het adres van de remonstranten bleef het verder.
Hun aanwezigheid binnen Monnickendam was, mogelijk onder invloed van de
veranderde politieke omstandigheden in Holland in datzelfde jaar 245 , voor de vroedschap
geen al te heet hangijzer meer.
Bescheiden lutherse opmars in Monnickendam
Dit lag iets anders bij de publieke bijeenkomsten van lutheranen, die in 1634, dus
ongeveer gelijktijdig opkwamen in Monnickendam. Zo volgden er vanuit de vroedschap
vele, vergeefse vermaningen aan het adres van Coert Jansz Backer en Jasper Smit om de
lutherse bijeenkomsten in hun huizen te beëindigen, nadat in 1634 was geconstateerd
dat de ’luthersche leere hier begint bij vergaderinge gepredickt te worden’. 246
In een helaas niet geannoteerd artikel over de lutheranen te Monnickendam, lezen we
dat hier in 1636 een lutherse gemeente zou zijn gesticht, waar lekeprediker Pieter van
Engelen in datzelfde jaar voor het eerst preekte. In 1641 werd Hermannus Jung of
Jungius in Monnickendam bevestigd als eerste predikant van de lutherse gemeente. 247
Het archief van deze gemeente bevindt zich tegenwoordig in het Waterlandsarchief te
Purmerend. De oudste overgeleverde stukken dateren uit 1642. Vanuit de gereformeerde
kerkenraad werd nauwelijks geageerd tegen deze lutherse bijeenkomsten. Men
concentreerde zich vooral op de twee lidmaten die af dreigden te dwalen naar de
‘luijtersche vergaderinge’ 248 , dan op het bij de overheden aandringen op een verbod van
dergelijke bijeenkomsten.
24.5.1630.
244 Vroedschapsnotulen Monnickendam, 29.3.1633.
245 In de loop van 1630 nam de spanning tussen de twee theologisch-politieke kampen af
en verloor de strijd aan intensiteit. Het remonstrantisme zorgde nog wel voor
verdeeldheid onder de Hollandse regenten, maar minder heftig dan tevoren.
Remonstrantse bijeenkomsten vonden ongehinderd plaats in Amsterdam, Rotterdam en
Den Haag, maar kleinere steden hielden vast aan het verbond op remonstrantse
conventikelen. In 1632 liep de spanning weer op als gevolg van de pogingen van Hugo
de Groot om terug te keren in de Republiek en als gevolg van de politieke verdeeldheid
over vredesbesprekingen met de inmiddels moegestreden Spanjaarden. Uiteindelijk brak
Frederik Hendrik in 1633 met de vredesgezinde Hollandse steden en steunde de
‘oorlogspartij’ en de contraremonstranten. Aldus de analyse van Israel, De Republiek,
1477-1806, dl 1, pp. 566-579. Deze verschuivingen in het politieke spectrum kunnen
verklaren waarom de Monnickendamse vroedschap na 1633 zoveel minder beducht was
voor de remonstrantse aanwezigheid ter plaatse dan in 1630.
246 Vroedschapsnotulen Monnickendam 1.6.1634.Voor verdere vermaningen, zie
bijvoorbeeld: 3.8.1634, 9.8.1634, 20.3.1638 (lutherse schoolmeester), 3.4.1639,
30.4.1639, 10.4.1640, 17.9.1641 (hebben zelfs enige van ‘onse kercken’ aan zich
getrokken om daar hun diensten te houden), 15.12.1648 (sprake van een lutherse
predikant die ook schoolkinderen in de kost houdt.)
247 Soeting, ‘Monnickendam’, pp. 184-185. Met een aanvulling daarop van Appel, ‘Hoe
’t Lutherde in Monnickendam’, pp. 77-83.
248 Te weten Geertje Garbrantsdr in 1648, na een geschil met de kerkenraad. Deze zaak
werd gesust. (kerkenraadsnotulen Monnickendam, 15.11.1648, 22.11.1648, 29.11.1648,
hoofdstuk 7/ pag. 385