De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

gemarginaliseerde minderheid in afzonderlijke schuilkerken. De doopsgezinden werden
mijns inziens niet alleen gedoogd, maar zeker in Monnickendam en in mindere mate
ook in Purmerend, ook gerespecteerd als gelovige medeburgers. 5 Pollmann attendeerde
op het feit dat gereformeerde lidmaten zich enerzijds lieten kennen als felle bestrijders
van de andere geloofsrichtingen, terwijl ze anderzijds in de dagelijkse omgang
verdraagzaam met andersgelovigen omgingen. De medemens wordt daarbij vooral op
zijn vroomheid beoordeeld. 6 Ik denk dat een groot deel van die bestrijding overgelaten
werd aan de hogere kerkelijke organen.
Alleen al te uitbundige manifestaties van het katholicisme konden rekenen op en
veroordeling of verbod. De naleving van die verboden viel echter lang niet altijd af te
dwingen als gevolg van de onwil van de gerechtelijke instanties en van die delen van de
lokale bevolking die zich aangesproken voelden door die manifestaties.
Zo ontstond inderdaad, in de woorden van Van Rooden en later van Van Lieburg en
Van Eijnatten, een “heel eigen politiek-religieuze hiërarchie” 7 , die er echter per plaats
enigszins verschillend kon zijn. Zo is het nog maar de vraag of in Monnickendam de
gereformeerde kerk inderdaad, om Van Rooden te citeren “een monopolie op de
publieke uitoefening van godsdienst had.” 8 De dopersen werd hier niets in de
weggelegd. En in Purmerend trok de kerkenraad in de jaren ’30 harder van leer tegen
het opkomende lutheranisme dan tegen het dan al min of meer gedoogde katholicisme.
Bovendien wisten de niet-gereformeerde stromingen niet overal (weer) voet aan de
grond te krijgen, zoals mogelijk het geval was in een tiental dorpen binnen de classis
Edam.
De tweede component van het externe confessionaliseringsproces betreft het uitdragen
van de eigen waarden en normen buiten de kring van de lidmaten. De Noord-Hollandse
synode maakte daar vanaf 1586 werk van. De classis Edam haakte ook op dit terrein pas
aan in de jaren na de Dordtse synode, toen de Noord-Hollandse synode nieuwe
offensieven lanceerde in de strijd tegen seksuele losbandigheid, het vloeken en lasteren
en de schendingen van de zondagsrust. De toon werd daarbij steeds gezet door de
synodale vergaderingen. De classis Edam fungeerde in deze strijd hoofdzakelijk als
doorgeefluik tussen synode en kerkenraden en via de kerkenraden naar de lokale
magistraten. Dat het openbare leven in de steden binnen de classis Edam inderdaad
vanaf de jaren ’40 gaandeweg meer en meer gereformeerd werd, was vooral te danken
aan de inspanningen van de kerkenraden en de aan hen gelieerde vroedschappen. Wie
van beide daarbij het voortouw nam, verschilde per plaats. De acceptatie van de nieuwe
voorschriften verliep overigens nergens zonder slag of stoot, zodat vele herhalingen
nodig waren. Dit proces voltrok zich deels na 1650 en het is beslist de moeite waard om
het verdere verloop ervan in de tweede helft van de 17 e eeuw te onderzoeken.
5 Kaplan,‘‘Dutch’ religious tolerance’, pp. 22-26, Frijhoff, ‘Religious toleration’, pp. 28-38.
6 Pollmann, ‘The bond of christian piety’, pp. 55-71.
7 Van Eijnatten, Van Lieburg, Nederlandse religiegeschiedenis, p. 172, Van Rooden, Religieuze regimes,
p. 25. Aan de top van deze hiërarchie stond de gereformeerde, door de overheid bevoorrechte kerk. Zij
had het monopolie op de publieke godsdienstuitoefening. Een tree lager stonden de ‘protestantse
dissenters’ als doopsgezinden, lutheranen en remonstranten. Daaronder kwamen de katholieken, als
aanhangers van een officieel verboden godsdienst. Op de laagste tree van de ladder bevonden zich de
joden als niet-christenen.
8 Van Rooden, Religieuze regimes, p. 25.
conclusies/ pag. 433