De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Zuiderkwartier, werd op 15 juni de synodevergadering geopend om het ‘kerkelijk leven
in oprichting’ juist nu te consolideren. Een consolidatie waar ook Willem van Oranje
groot belang bij had, omdat hij zich zeker op dat moment geen verdeeldheid in zijn
voornaamste steunpilaar kon permitteren. Er zijn aanwijzingen dat de Prins mogelijk
zelf het houden van deze synode heeft gestimuleerd. 129
Ook de volgende synode, die wel als nationale werd betiteld, hoewel ook hier
hoofdzakelijk afgevaardigden uit Holland en Zeeland aanwezig waren, kwam bijeen in
politiek spannende tijden. Op 3 juni 1578 opende voorzitter Petrus Datheen de eerste
zitting van deze eveneens te Dordrecht gehouden synode. 130 Nauwelijks een week
tevoren was de religievrede hardhandig bedreigd door ernstige geweldsuitbarstingen in
Haarlem 131 , terwijl ook andere satisfactieverdragen op springen stonden of al
geschonden waren. 132 Gelijktijdig liepen de spanningen in verschillende Zuid-
Nederlandse steden hoog op, zodat de Pacificatie van Gent en de eenheid van de
opstandige gebieden op het spel stonden. 133
Uit de handelingen van deze Dordtse synode blijkt dat van kerkelijke zijde de pogingen
van de Prins om de religievrede en daardoor de eenheid te bewaren, werden
ondersteund. 134 Het is de vraag of het hier een pragmatische opstelling betrof, ingegeven
door politieke overwegingen, of dat de meningen ten aanzien van de religievrede in
1578 minder verstard waren dan men zou verwachten, zoals Bremmer concludeert. 135
Het eerste lijkt logischer dan het laatste gezien de verdere ontwikkelingen in 1578 en de
daarop volgende jaren, waarbij van orthodox gereformeerde zijde geen traan werd
gelaten om het uiteenvallen van de Nederlanden in de Unies van Atrecht en Utrecht.
Binnen de opstandige gewesten zou alleen in Haarlem de religievrede tot 1581
standhouden, totdat ook daar de openbare uitoefening van de katholieke godsdienst
werd verboden. 136
Deze synode vond dus plaats op een stormachtig moment, voorafgegaan door een twee
jaar van relatieve rust, waarin het opstandige gebied werd uitgebreid en tal van nieuwe
129 Bremmer, ‘De ‘Nationale’ Synode van Dordrecht (1574)’, pp. 188-192.
130 Dit was dus de eerste generale synode, die gehouden werd in de Nederlanden zelf, ná
de synode van Emden. Zie Nauta, ‘De nationale synode van Dordrecht (1578)’, pp. 9-
16.
131 Spaans, Haarlem na de Reformatie, pp. 57-58.
132 Bijvoorbeeld in Amsterdam, zie Duke, Reformation and Revolt, pp. 225-226.
133 Bremmer, ‘De nationale betekenis van de synode van Dordrecht (1578)’, pp. 79-82.
Grote delen van dit artikel zijn ook te vinden in Bremmer, Reformatie en rebellie,
pp.102-136.
134 Nauta, ‘De nationale synode van Dordrecht (1578)’, pp. 23-26.
135 Bremmer, ‘De nationale betekenis van de synode van Dordrecht (1578)’, pp. 87-100.
Petrus Datheen zou ten opzichte van de door Oranje voorgestelde godsdienstvrede
verklaard hebben, nimmer in de Schrift gelezen te hebben, dat een christelijke vorst de
uitgeroeide ketterij weer invoerde. Aldus Evenhuis in: Ook dat was Amsterdam, dl 2,
pp. 133-134; Ook Bremmer heeft uitgebreid geschreven over de moeizame relatie
tussen Oranje en Datheen. Bremmer, Reformatie en rebellie, pp. 158-166.
136 Spaans, Haarlem na de Reformatie, pp. 71-74’. Mede dankzij deze jaren van
religievrede hadden de katholieken in Haarlem een organisatiestructuur kunnen
opbouwen, sterk genoeg om in jaren na 1581in het geheim de missietaak voor te kunnen
zetten. Abels, ‘Tussen gewetensvrijheid en kerkelijke dwang’, pp. 293-295. Zie ook
Van Deursen, De last van veel geluk, pp. 100-104.
hoofdstuk 2/ pag. 96