De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Inleiding
Het jaar 1572 vormt een keerpunt in de geschiedenis van de Nederlanden en van de
gereformeerde kerk daarbinnen. Een jaartal dat de meesten nog wel paraat hebben
dankzij de geschiedenislessen op school. Het is onlosmakelijk verbonden met
trefwoorden als Den Briel, Geuzen en Willem van Oranje. Het is het jaar waarin de
eerste, blijvende overwinning op de ‘Spaanse legers’ 1 geboekt werd; de start van een
nieuwe fase in een strijd die zou leiden tot de vestiging van de Republiek der zeven
verenigde Nederlanden, los van de Spaanse dynastie en los van de eeuwenoude alliantie
tussen de katholieke kerk en de centrale overheid.
Een belangrijk jaar ook voor de classis Edam, die in 1572 voor het eerst als zodanig
genoemd wordt in de acta van de Noord-Hollandse synode 2 en voor de gereformeerde
kerk in de steden en plaatsen daarbinnen die, al dan niet van harte de zijde van Geuzen
en Prins kozen. Deze prille gemeenten werden versterkt door tal van landgenoten die
omwille van hun geloof waren vertrokken en nu terugkeerden uit hun ballingsoorden in
met name Oost-Friesland om mee te helpen aan de opbouw van hun ideaal: de gezuiverde,
gereformeerde kerk en samenleving.
Waarmee we direct bij een van de centrale vragen van deze studie zijn beland namelijk
in hoeverre men binnen de classis Edam dit ideaal overnam en of men erin slaagde dit
ideaal gestalte te geven.
Het zou niet juist zijn om dit boek te laten starten in 1572, hoewel sommige auteurs bij
hun beschrijving van de kerkhistorische ontwikkelingen in de Republiek hier wel voor
gekozen hebben. 3 Hoewel er vanaf 1572 geheel nieuwe verhoudingen ontstonden en alle
religieuze groeperingen binnen die nieuwe orde hun plaats moesten vinden, een nieuwe
organisatie opzetten en leden winnen 4 , kwamen die ontwikkelingen niet uit de lucht
vallen. Om de politieke, sociale en vooral van de religieuze gebeurtenissen in de periode
1572-1650 te kunnen begrijpen, zal dit boek openen met een blik op de jaren daaraan
voorafgaand. De politieke ontwikkelingen in de zestiende eeuw: de centralistische
politiek van Karel V en Philips II, onder meer uitmondend in de bisschoppelijke
herindeling van 1559, in het verbond der Edelen in 1566 en in het toenemend verzet van
edelen, steden en gewesten tegen de inperking van hun gewoonterechten en privileges;
ze zijn al vaker beschreven, zodat we er hier kort over zullen zijn. Deze ontwikkelingen
zullen alleen aangestipt worden daar waar ze van belang zijn om de religieuze
ontwikkelingen beter te begrijpen. Dit zelfde geldt voor de economische structuren en
processen, onmisbaar als verklarende factoren, maar door anderen al voortreffelijk in
beeld gebracht, zodat met verwijzingen volstaan kan worden. 5
1
Over de term: het Spaanse leger, als synoniem voor het regeringsleger: zie Van Nierop, Het verraad van
het Noorderkwartier p. 23. Van Nierop wijst erop dat Spanjaarden in dit leger een minderheid vormden,
maar wel tot de best getrainde en meest ervaren compagnieën behoorden. Het grote aantal Nederlanders
binnen het regeringsleger laat zien dat de Opstand in de eerste plaats een burgeroorlog is.
2
Acta van de Noord-Hollandse synode, 16.8.1572.
3
Zie bijvoorbeeld Van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen en Enno van Gelder, Getemperde vrijheid.
4
Van Rooden, Religieuze regimes, p. 22.
5
Zie bijvoorbeeld Van der Woude, Het Noorderkwartier, Israël, de Republiek, 1477-1806, deel I, Van
Deursen, De last van veel geluk en Van Eijnatten, Van Lieburg, Nederlandse Religiegeschiedenis, vooral
de hoofdstukken 4-6.
Inleiding/ pag. 1