De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

More documents

Recommendations

Info

tussen kerkenraad en magistraat daarbij het soepelste. In Monnickendam werden de regels mede op verzoek van bepaalde beroepsgroepen steeds verder uitgebreid. Net als ten aanzien van de huwelijkswetgeving geldt ook ten aanzien van de zondagswetten dat beide elites in ieder geval tot op zekere hoogte dezelfde waarden en normen deelden en was het lang niet altijd de kerkenraad die als eerste met initiatieven kwam om deze waarden en normen via wetgeving ook buiten eigen kring op te leggen. Dat beide elites in de hier onderzochte steden een zelfde mentaliteit deelden, stemt overeen met het beeld zoals geschetst door Schutte. In zijn oratie Het Calvinistisch Nederland benadrukte hij dat kerkenraad en magistraat uit dezelfde maatschappelijke bovenlaag werden gerekruteerd en dat beide het er wezenlijk over eens waren dat ruwe volkszeden en opvattingen en gebruiken van de volkscultuur zich niet verhielden met de normen en waarden voor een geordende, christelijke samenleving. 125 Deze puritanisering van de levenswandel was overigens niet exclusief gereformeerd, maar vertegenwoordigde een veel algemenere, Europese cultuurtrend en mentaliteitsverandering, zoals bijvoorbeeld Cameron heeft laten zien. 126 Dat die puritanisering in de hier onderzochte stadjes niet zonder problemen verliep, tonen de herhaalde publicaties van die keuren op de zondagsrust. Erg breed zal het maatschappelijke draagvlak voor deze maatregelen dus nog niet geweest zijn in de jaren ’50, buiten de kring van de leden van de verschillende religieuze stromingen. 127 Dit gold voor de steden en waarschijnlijk nog sterker voor de dorpen. Op dit laatste wijst een herhaalde Edamse keur uit 1665 gericht tegen de ontheiliging van de zondagen en bededagen in de dorpen Warder, Middelie, Axwijk en Kwadijk. 128 8.3. De strijd tegen volksgebruiken In de voorgaande gedeelten is al diverse malen aangehaald hoe via keuren de losbandige en vernielzuchtige jeugd tot de orde werd geroepen, bijvoorbeeld in verband met het oprichten van grote vreugdevuren en hoe allerlei vertier als dobbelen, kaatsen, klootschieten en kaartspelen aan banden werd gelegd, zeker als daarbij om geld gespeeld werd. Overtredingen waar ook lidmaten zich aan schuldig maakten, hoewel het aantal vermaningen hieraan gewijd gering is. 129 Daarnaast blijken tal van vooral katholieke volksgebruiken een taai en hardnekkig leven te leiden. Alle reden om tot 125 Schutte, Het Calvinistisch Nederland, pp. 18-21. Het is wel de vraag of dit zo algemeen gesteld kan worden voor iedere magistraat. Vergelijk de kanttekeningen die Frijhoff plaatste bij het vroegmoderne kersteningsoffensief, zoals weergegeven in paragraaf I van de inleiding. 126 Dit thema is bijvoorbeeld uitgewerkt door Cameron, The European Reformation, pp. 400-410. 127 Rooijakkers heeft Oost-Brabant laten zien dat de zondagsheiliging geen exclusief gereformeerd streven was. Ik ga er daarom vanuit dat ook binnen de classis Edam, niet alleen de gereformeerde lidmaten maar ook de overtuigde katholieken en doopsgezinden de zondagswetten naleefden. Bewijzen hiervoor leveren de door mij gebruikte bronnen echter niet. Rooijakker, Rituele repertoires, pp. 260-265. 128 Oud Archief Edam, inv. nr. 46, register van het keurboek van de stad Edam, f.71, 15.4.1665. 129 Kerkenraadsnotulen Purmerend, 12.7.1626 (enkele lidmaten werden vermaand omdat ze gekaatst hadden); kerkenraadsnotulen Monnickendam, 18.2.1624 (mr. David vermaand in verband met ‘ticktacken’); idem: 26.2.1637 (Willem Mes vermaand in verband met kolven op het ijs. Mes gaf dit toe, ‘niet weetende dat hij daermede yedt misdede, also hij te dier selver tijt sach vele anderen die medeledematen waren, mede kolven’); kerkenraadsnotulen Edam, 9.5.1621 (Gijsbert de Leertouwer vermaand in verband met ‘troefspelen’). Over allerlei soorten vertier en volksfeesten, zie: Van Deursen, Mensen van klein vermogen, pp. 106-107, 121-132. hoofdstuk 8/ pag. 417
esluit van dit hoofdstuk over de reformatie van het openbare leven ook hier aandacht aan te besteden. Classis en synode zwijgzaam over volksgebruiken In de acta van de Noord-Hollandse synode komen we, naast de al besproken opmerkingen over katholieke gebruiken rond de dood en verwerpelijke vergrijpen als dansen op straat, niet veel verwijzingen naar volksgebruiken tegen. In 1622 maakte de classis Haarlem zich grote zorgen over een waarzegster te Leiderdorp, waarop via de synodegedeputeerden met succes om maatregelen werd gevraagd bij de Staten van Holland. De classes werden aansluitend gevraagd om nieuwe voorvallen te melden, wat verder niets opleverde, hoewel de synodegedeputeerden zeker waren van ‘omlopende heidens 130 die rechte toevenaers ende waerseggers sijn’. De synode drong er vervolgens bij de classes op aan via de magistraten te letten op het weren van ‘zulck een monster ende dergelijcke’. 131 Ook in de classis Edam werden geen voorbeelden genoemd van waarzeggers of duivelstoejagers 132 , hoewel die wel in de kerkenraadsnotulen van Monnickendam en Edam te vinden zijn. Zo werd Neeltge Jacobsdr uit Monnickendam in 1624 vermaand omdat zij ‘bij de heydens is geweest om haer in de handt te laten sien’. Neeltge ontkende en uit het verdere verslag van het onderhoud dat de ouderlingen met haar hadden blijkt dat zij niet zozeer haar hand had laten lezen, maar veeleer als prostituée aan de slag was geweest. 133 Twee jaar later ging haar naamgenoot Neeltje Claes wel echt op bezoek bij een waarzegster om zo te proberen enkele verloren geraakte of gestolen goederen te achterhalen. Het kwam haar op een ernstige vermaning te staan. Ze werd pas na een schuldbekentenis weer tot het Avondmaal toegelaten. Haar naam werd niet genoemd, haar overtreding wel tot waarschuwing van allen. 134 Uit diezelfde tijd dateert een voorval uit Edam. Palm Jacobsz en zijn vrouw werden van het Avondmaal afgehouden nadat zij ‘onbehoorlijcke middelen van belesing ende besweeringe tot haerder genesinge’ hadden aangewend. Het kostte menige vermaning voordat beiden zich weer ter kerke begaven en ten slotte bereid waren tot een schuldbekentenis. 135 Al deze voorvallen werden dus lokaal opgelost via de tuchtoefening en ze dateren allen uit de jaren kort nadat in synode en classis extra aandacht aan deze praktijken was besteed. Alleen vanuit Edam kennen we een soortgelijk geval uit 1598. 136 Men was er 130 Met heidenen werden doorgaans zigeuners bedoeld (met dank aan dr. P. Abels voor deze aanvulling). 131 Acta van de Noord-Hollandse synode, 2.8.1622, 8.8.1623, 6.8.1624. Zie hierover ook: De Waardt, Toverij en samenleving, pp. 167-170. Over de toverij, waarzeggerij en bijgeloof en de opvattingen van de verschillende catechismusverklaringen daarover: Van Deursen, Rust niet voordat gy ze van buiten kent, pp. 24-39. 132 Acta van de classis Edam, 16.10.1623, 5.5.1625. Wel werd in 1602 vanuit Ransdorp advies gevraagd inzake de tuchtoefening met betrekking tot een vrouwelijk lidmaat. Zij kwam al zes of zeven jaar niet meer naar de kerk, hield er een kroeg op na en raadpleegde duivelsbezweerders in verband met de ziekte van haar man. Op classisadvies werd ze nu met naam en toenaam genoemd, aangezien eerdere voorstellingen zonder naam niets hadden uitgericht. Maar erg veel hielp ook dit niet. Acta van de classis Edam, 22.3.1601, 15.7.1602. 133 Kerkenraadsnotulen Monnickendam, 26.5.1624, 2.6.1624. 134 Kerkenraadsnotulen Monnickendam, 21.6.1626, 5.7.1626, 2.8.1626. 135 Kerkenraadsnotulen Edam, 7.2.1627. De vermaningen lopen door tot en met 4.5.1631. 136 Kerkenraadsnotulen Edam, 1.3.1598, 8.1.1598: Syke Juriaens bezocht een waarzegger in verband met haar verloren huik en beleed in tranen haar schuld hierover voor de kerkenraad. Het aantal tuchtgevallen in verband met toverij was in de hier onderzochte steden heel wat lager dan bijvoorbeeld in Amsterdam, hoofdstuk 8/ pag. 418
Page 1:
De classis Edam, 1572-1650 Opbouw v
Page 4 and 5:
ISBN 978 90 8659 250 0 Copyright ©
Page 6 and 7:
promotor: prof.dr. G.J. Schutte
Page 8 and 9:
Sinds oktober 1997 ben ik werkzaam
Page 10 and 11:
IV Wezel en Emden vergeleken Kerk e
Page 12 and 13:
Hoofdstuk 7: Calvinisering van de s
Page 14 and 15:
Inleiding Het jaar 1572 vormt een k
Page 16 and 17:
de regio naar de stad verplaatst. V
Page 18 and 19:
pragmatische overwegingen plaats wa
Page 20 and 21:
verhoudingen die erin resulteerden
Page 22 and 23:
een duidelijk herkenbare gemeenscha
Page 24 and 25:
van de classis en aangevuld met inf
Page 26 and 27:
college in het Noorderkwartier moch
Page 28 and 29:
uitoefening van de lage justitie in
Page 30 and 31:
ijeen te Enkhuizen, nadat zo noteer
Page 32 and 33:
Om de predikanten, de ambtsdragers
Page 34 and 35:
Hoofdstuk 1: Proloog: vroeg-reforma
Page 36 and 37:
Voor mijn beschrijving van de relig
Page 38 and 39:
Dit laatste blijkt uit een rekening
Page 40 and 41:
De lokale overheid excuseerde zich
Page 42 and 43:
kleine kapel; een terminarishuis, e
Page 44 and 45:
Beukelsz van Leiden en Jan Mathijsz
Page 46 and 47:
het betalen van een geldboete, soms
Page 48 and 49:
dopers. Uit zijn rapporten blijkt d
Page 50 and 51:
aanhang in Hoorn. 102 Omgekeerd hor
Page 52 and 53:
vervolgingen. Zodra het tij keerde,
Page 54 and 55:
gezien het feit dat slechts één h
Page 56 and 57:
dat hij niet wist of Ariaen de Hout
Page 58 and 59:
Decavele tekent hierbij aan dat lan
Page 60 and 61:
in Holland, waarbinnen de kernen va
Page 62 and 63:
Naast die notitie van de landvoogde
Page 64 and 65:
echter niet zonder problemen 'alsoe
Page 66 and 67:
Tegenover deze gereformeerde gemeen
Page 68 and 69:
kerkmeesters bij deze beide dienste
Page 70 and 71:
In Ransdorp zien we dus een soortge
Page 72 and 73:
Men had vanuit Zuiderwoude niet all
Page 74 and 75:
Anders dan in Edam en Purmerend was
Page 76 and 77:
Juriaensz, doopsgezind leraar uit R
Page 78 and 79:
ook hierdoor het doopsgezinde gelui
Page 80 and 81:
Om dit te begrijpen moeten we ons a
Page 82 and 83:
eeldenstormen aanwezig was. 280 Ook
Page 84 and 85:
mochten worden. De vluchtelingen we
Page 86 and 87:
heeft plaatsgevonden en niet bijvoo
Page 88 and 89:
de opzet van Wezel was dus wel een
Page 90 and 91:
De kerkorde van Emden Hoewel er in
Page 92 and 93:
In de Emdense kerkorde wordt kortom
Page 94 and 95:
geblokkeerd werd door kapers. Voort
Page 96 and 97:
zelfde is als het latere vroedschap
Page 98 and 99:
ingang van datzelfde jaar 1572. 82
Page 100 and 101:
Edam niet nodig omdat hier een gere
Page 102 and 103:
Naarden trok Don Fadrique naar Amst
Page 104 and 105:
De toenemende polarisatie onder dru
Page 106 and 107:
In het Unietraktaat wordt een driet
Page 108 and 109:
Vooral R.H. Bremmer heeft de aandac
Page 110 and 111:
gereformeerde gemeenten uit de gron
Page 112 and 113:
werd, net als de besluiten van de v
Page 114 and 115:
epalingen aangaande de relatie tuss
Page 116 and 117:
inmenging van overheidswege afgewez
Page 118 and 119:
het beste alleen kinderen van lidma
Page 120 and 121:
snel een scheiding van tafel en bed
Page 122 and 123:
thema's van de volgende hoofdstukke
Page 124 and 125:
predikantsplaatsen in de classis. I
Page 126 and 127:
de opbouw van de kerkelijke organis
Page 128 and 129:
het aantal vergaderingen met ouderl
Page 130 and 131:
der ghener die ten Avontmael ghewee
Page 132 and 133:
Oosthuizen, Beets en Wormer gevesti
Page 134 and 135:
synode in 1600 nog in met de doop v
Page 136 and 137:
deze opstelling niet gedurende de h
Page 138 and 139:
In hoeverre in Noord-Holland het ge
Page 140 and 141:
zittende predikant Samuel Bartholdi
Page 142 and 143:
Ook Middelie, in combinatie met Kwa
Page 144 and 145:
lijk zwaar ervaren. 23 Dit alles we
Page 146 and 147:
de lokale verhoudingen dermate dat
Page 148 and 149:
geschikt, waarna pas weer in 1650 p
Page 150 and 151:
predikant kon beschikken. Net als O
Page 152 and 153:
schoolmeester van Broek in Waterlan
Page 154 and 155:
combinatie Broek in Waterland/ Zuid
Page 156 and 157:
ehalve gedurende de hooitijd, wat t
Page 158 and 159:
financiële steun teneinde de verga
Page 160 and 161:
Als laatste illustratie van de rol
Page 162 and 163:
worden naar bijzondere taken, als h
Page 164 and 165:
de combinatiegemeente, vaak gekoppe
Page 166 and 167:
Omgekeerd nam het aantal predikante
Page 168 and 169:
predikanten die tussen 1630 en 1640
Page 170 and 171:
alleen in het begin, maar in ieder
Page 172 and 173:
Op de gewone classisvergaderingen w
Page 174 and 175:
Nadat alle algemene en lokale zaken
Page 176 and 177:
Naast deze vergaderingen zonder oud
Page 178 and 179:
eroepingsprocedures assisteerden 20
Page 180 and 181:
3.4. Deelname aan de classisvergade
Page 182 and 183:
permissie geen rol van betekenis. O
Page 184 and 185:
Kijken we naar de andere dorpen en
Page 186 and 187:
Christiaen Dircksz Harlaeus diende
Page 188 and 189:
onafgebroken hanteerde. In de jaren
Page 190 and 191:
leden als Monnickendam en Purmerend
Page 192 and 193:
maal) en ds. Staphorstius (acht maa
Page 194 and 195:
Hoofdstuk 4: De classis en de kerke
Page 196 and 197:
Kwesties die zowel in de rubriek tu
Page 198 and 199:
woude. Er is dus maar een gedeeltel
Page 200 and 201:
kerkenraad in kwestie verdedigde zi
Page 202 and 203:
toestemming kreeg om hem de ban aan
Page 204 and 205:
Monnickendam afkomstig waren. 41 He
Page 206 and 207:
De classis Edam koos dus lange tijd
Page 208 and 209:
tucht in aanraking kwam te kunnen v
Page 210 and 211:
eleving van de gemeenschap werd daa
Page 212 and 213:
klonken 71 en vanaf 1643 werd in de
Page 214 and 215:
joden of heidense landlopers. 80 De
Page 216 and 217:
wilde in 1635 graag belijdenis doen
Page 218 and 219:
ediening van de kinderdoop. Zo lere
Page 220 and 221:
wat het totaal op 45 brengt. De vra
Page 222 and 223:
etreffende predikant ondervraagd. Z
Page 224 and 225:
dienst collecteerden. Na de verkreg
Page 226 and 227:
magistraat op te roepen, om een act
Page 228 and 229:
niet vrijwillig vertrekken. De Edam
Page 230 and 231:
we, verspreid over de hele periode,
Page 232 and 233:
de kosten voor vervoer en verblijf
Page 234 and 235:
Gemiddeld één à twee per jaar du
Page 236 and 237:
kerkenraad hadden voorgelegd. Waren
Page 238 and 239:
Deze niet met name genoemde persone
Page 240 and 241:
hem daarom liever kwijt dan rijk. N
Page 242 and 243:
Nicolaas Bodecherus van Zuiderwoude
Page 244 and 245:
voorbeden gedaan voor overheden, he
Page 246 and 247:
zaken en slechts onder protest de s
Page 248 and 249:
voorwendselen tot predikant bevesti
Page 250 and 251:
Bodecherus nog ten minste een jaar
Page 252 and 253:
5.1. Beroepingsprocedures Zodra er
Page 254 and 255:
classisdelegaties bij het preken in
Page 256 and 257:
Broek in Waterland werd een zelfde
Page 258 and 259:
In al deze zaken heeft de classis d
Page 260 and 261:
1622, 1629 en 1633 werden nadrukkel
Page 262 and 263:
van Broek in Waterland op het oog h
Page 264 and 265:
Edam, waar beiden wel hun preparato
Page 266 and 267:
kerken de toelating tot het predika
Page 268 and 269:
Dezelfde punten stonden ook in late
Page 270 and 271:
classispredikanten uitgelegd op wel
Page 272 and 273:
Johannes de Roo 125 , Lucas Christi
Page 274 and 275:
geen anderen, bekwaam tot de dienst
Page 276 and 277:
eind bijwoonde én dat de onderling
Page 278 and 279:
personen ook beurzen stichtten en o
Page 280 and 281:
Martinus Bruno, zoon van de Edamse
Page 282 and 283:
hij niet onder voorwaarden, maar vo
Page 284 and 285:
alleen Daniël Meusevoet een propos
Page 286 and 287:
Vanuit Edam werd er in datzelfde ja
Page 288 and 289:
classis in bescherming werden genom
Page 290 and 291:
zodat de kerk nog maar half vol zat
Page 292 and 293:
met een lokale ouderling mocht een
Page 294 and 295:
classis, voor wie in 1620 van kerke
Page 296 and 297:
verbonden. Men besloot tot verder o
Page 298 and 299:
kansel. 268 Zeven maanden later was
Page 300 and 301:
opnieuw een beroep ontving en accep
Page 302 and 303:
uitgebracht vanuit Hoogwoud. 286 De
Page 304 and 305:
deze dorpen, net als Warder daarnaa
Page 306 and 307:
verslag in de hand van de daaropvol
Page 308 and 309:
en Enkhuizen, die eveneens vanaf he
Page 310 and 311:
Triglandus vertrok in 1634 naar Lei
Page 312 and 313:
namens de Staten van Holland in de
Page 314 and 315:
Hoe loyaal of hoe onafhankelijk ste
Page 316 and 317:
Zetten we de cijfers op een rijtje
Page 318 and 319:
6.2. Inhoudelijke inbreng vanuit de
Page 320 and 321:
Hoorn 13 12,4% 13 1 Alkmaar 12 11,4
Page 322 and 323:
Een zelfde totaaltelling kan ook ge
Page 324 and 325:
onoplosbare problemen mee, omdat me
Page 326 and 327:
Edam bleef zich als kleinste classi
Page 328 and 329:
Iets dergelijks is ook te zien in 1
Page 330 and 331:
‘libertijnen’ 80 , verwierpen d
Page 332 and 333:
‘resolutie tot de vrede der kerck
Page 334 and 335:
Deze geschillen bereikten in ieder
Page 336 and 337:
Maar niet alleen de classis Enkhuiz
Page 338 and 339:
Volgens opgave van Evenhuis, gebase
Page 340 and 341:
1653). Zoals in hoofdstuk 3 is besc
Page 342 and 343:
synode, tal van dringende oproepen
Page 344 and 345:
verschuivingen in de tijd voor. Maa
Page 346 and 347:
classes ergens van vonden. Bovendie
Page 348 and 349:
van de waarden en normen. 2 Welke k
Page 350 and 351:
stadsorganisten, hun aanstellingen,
Page 352 and 353:
Met de lengte van de diensten hield
Page 354 and 355:
is van een uitstel in verband met d
Page 356 and 357:
gestoord dat tot een verfbeurt werd
Page 358 and 359:
Het synodale beleid tot 1586 Het be
Page 360 and 361:
‘jaerlicxe alimentatie’; en and
Page 362 and 363:
synodale acta van 1637. 81 Ook van
Page 364 and 365:
1630 droeve berichten klonken vanui
Page 366 and 367:
zijn hardnekkigheid toestemming voo
Page 368 and 369:
Vanaf 1620 werd bij de bespreking v
Page 370 and 371:
synode om de ‘grootte vrijheyt di
Page 372 and 373:
overtredingen, zodat het in Edam wa
Page 374 and 375:
In Monnickendam hield de kerkenraad
Page 376 and 377:
Nauwelijks een jaar later wordt de
Page 378 and 379:
De langdurige afwezigheid van katho
Page 380 and 381: lidmaten versterken en ten slotte w
Page 382 and 383: het schriftelijk weerleggen van de
Page 384 and 385: Overzien we de gehele periode, dan
Page 386 and 387: weren van mennonitische conventikel
Page 388 and 389: was toegestaan om te ‘sweren bij
Page 390 and 391: werd nu dus ook genoemd in verband
Page 392 and 393: van de gewone gelovigen. Neeltje Co
Page 394 and 395: Buiten deze tuchtgevallen om, kwame
Page 396 and 397: leiders dit lot deelden is helaas v
Page 398 and 399: Drie jaar later werd tijdens de paa
Page 400 and 401: Het waren kortom de besten niet die
Page 402 and 403: innenskamers te houden en de voorge
Page 404 and 405: de aanwezigheid van remonstrantsgez
Page 406 and 407: Hoofdstuk 8: Reformatie van het ope
Page 408 and 409: voorstellen in, om betere afspraken
Page 410 and 411: daarop door de synode vermaand dit
Page 412 and 413: daer bruijloft ofte ander vroolijck
Page 414 and 415: overheden gepleit werd voor uitbrei
Page 416 and 417: vooral dankzij de classes Haarlem,
Page 418 and 419: kerk. 61 De synodale aandrang bij d
Page 420 and 421: zondagsarbeid toe, incidenteel aang
Page 422 and 423: met de lokale jaarmarkt. 84 Uit die
Page 424 and 425: schuitvaarder Jacob Martsz en zijn
Page 426 and 427: ond de kerk te kaatsen, ‘clootsch
Page 428 and 429: of langs de straten en op zondag ma
Page 432 and 433: dus alert op, maar hoefde in eigen
Page 434 and 435: en wel uit 1630. In dat jaar zou Bl
Page 436 and 437: Tot besluit Afrondend kan geconclud
Page 438 and 439: van de gereformeerde kerk in deze p
Page 440 and 441: voorkomen en de kerk de kans gaf ha
Page 442 and 443: van Edam door zijn Edamse tegenstan
Page 444 and 445: De Edamse classis heeft er niet voo
Page 446 and 447: gemarginaliseerde minderheid in afz
Page 448 and 449: dan groeide de gemeente van 130 lid
Page 450 and 451: durfde een groeiend aantal liefhebb
Page 452 and 453: Het lidmaatschap van de gereformeer
Page 454 and 455: Regio de Zeevang (op chronologische
Page 456 and 457: Vervolg regio de Zeevang Naam: Plaa
Page 458 and 459: Bijlage II: ‘Ordre der classicale
Page 460 and 461: XII Niemant sal oock na genomen res
Page 462 and 463: Bijlage III: ‘Articulen voor de s
Page 464 and 465: woorden van Jonathan Israel te make
Page 466 and 467: Het interne confessionaliseringspro
Page 468 and 469: paradox, in the words of Jonathan I
Page 470 and 471: outwards. Up to that point, efforts
Page 472 and 473: - Inv. nr 66c: idem: 5.4.1626-15.8.
Page 474 and 475: Geraadpleegde gedrukte bronnen en l
Page 476 and 477: Boschma-Aarnoudse, C., Edam, behoud
Page 478 and 479: Driessen, A., ‘Waterland. VI: Mon
Page 480 and 481:
Hofman, R., Het kerkje op de kaasma
Page 482 and 483:
predikanten, deel 2: gemeenten, Dor
Page 484 and 485:
Pollmann, J., ‘The bond of Christ
Page 486 and 487:
Spaans, J., ‘Religious policies i
Page 488:
Wolter, J.J., ‘De plaats van de c
show all

De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?