De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

verder vergroot. Pas rond 1623-1624 kon men in Purmerend, als eerste plaats binnen de
classis Edam, weer structureel beschikken over een katholieke zielzorger. Pas vanaf dat
moment ageerde de classicale vergadering, daartoe aangezet door de Noord-Hollandse
synode tegen het opkomende katholicisme in de eigen regio en daarbuiten.
Op lokaal niveau werd die zorg nauwelijks gedeeld. De katholieken werden in praktijk,
als minderheid al vanaf de jaren ’30 (tegen betaling) gedoogd door de lokale overheden
én de kerkenraden. Voor de stedelijke kerkenraden is aangetoond dat zij slechts in actie
kwamen als zij daartoe werden gemaand door de classis of de Noord-Hollandse synode.
Wel werd aandacht besteed aan het zuiver houden van het onderwijs en legden de lokale
overheden al te uitbundige katholieke volksfeesten aan banden.
De aanwezigheid van doopsgezinde kernen en gemeenten was binnen de classis Edam
al vanaf het eerste begin van de Opstand een vast gegeven. Zij vormden in die
beginjaren zelfs een geduchte concurrent en werden in Holland van overheidswege
vanaf 1600 gedoogd. Door zich in woord en geschrift tegen de doperse leer af te zetten,
kon de gereformeerde kerk haar eigen positie en leer verduidelijken. Het was vooral op
dat niveau dat de bestrijding van deze medeprotestanten door classis en synode ter hand
genomen werd. De Noord-Hollandse synode heeft nog wel enkele pogingen
ondernomen om de verdere verbreiding van de doperse leer via de vestiging van nieuwe
doopsgezinde gemeenten tegen te gaan. De classis Edam ondersteunde deze pogingen
niet. Bovendien plaatste de classis al in 1587 kanttekeningen bij het tegen de wil van de
ouders ten doop presenteren van doopsgezinde of katholieke kinderen. De kerkenraden
en magistraten van de drie steden binnen de classis legden de doopsgezinden geen
strobreed in de weg. Dit bevindingen komen niet overeen met de opmerking van Zijlstra
dat de doopsgezinden gedurende de hele eerste helft van de 17 e eeuw geconfronteerd
werden met een stugge oppositie van de kant van gereformeerde predikanten. 4 De
kerkenraden waakten wel over de zuiverheid van de eigen gemeente. Dat men juist in
Monnickendam zo lang aan de strikte toepassing van de tucht vasthield, moet mijns
inziens als de kerkelijke reactie op de sterke doopsgezinde aanwezigheid aldaar worden
beschouwd.
Vanaf de jaren ’30 wisten ook de remonstranten en lutheranen zich op bescheiden
schaal een plaats te verwerven in de drie steden binnen de classis Edam. Beide
stromingen waren te kleinschalig om geduchte concurrenten te kunnen worden. Het
lutheranisme vormde daardoor in het geheel geen issue op de classicale agenda, het
remonstrantisme alleen als de synodale acta daar aanleiding toe gaven.
Ook de niet-gereformeerde geloofsrichtingen wisten dus hun plaats te verwerven of te
heroveren binnen de steden en binnen diverse dorpen in de classis Edam. De mate
waarin en het moment waarop dat gebeurde laten zich mede vanuit de 16 e eeuwse
religieuze ontwikkelingen verklaren. De aanhoudende bestrijding van het katholicisme
en de weerlegging van de doopsgezinde geschriften lieten de kerkenraden over aan de
classis, die dat op haar beurt vooral verwachtte van de Noord-Hollandse synode. Op dit
hogere abstractieniveau kon zo de eigen leer steeds opnieuw getoetst en gescherpt
worden aan die van de andere stromingen, terwijl men elkaar op lokaal niveau gedoogde
en dus de confessioneel pluriforme samenleving accepteerde.
Met Kaplan, Frijhoff en andere onderzoekers wil ik benadrukken dat er in de door mij
onderzochte regio ten aanzien van de katholieken geen sprake was van religieuze
tolerantie maar, vanaf ca. 1630 van een met tegenzin gedogen van een
4 Zijlstra, ‘Anabatism and tolerance’, pp. 117-119.
conclusies/ pag. 432