De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Om dit te begrijpen moeten we ons allereerst realiseren dat anders dan bijvoorbeeld in
West-Vlaanderen het calvinisme in de Waterlandse regio nog beslist geen
massabeweging was. Dus kon er ook geen sprake zijn van een soort burgerlijke
revolutie waarbij het proletariaat het vuile werk mocht opknappen, een verklaring die
oudere historici van historisch-materialistische huize voor de beeldenstormen gaven. 273
Het is ook zeer de vraag of er sprake was van scherpe sociale tegenstellingen in de hier
onderzochte plaatsen, waardoor de keuze voor de gereformeerde richting en de ijver
waarmee dat gebeurde langs sociaal-economische weg verklaard zou kunnen worden. 274
Diverse leidslieden van de gereformeerde kernen waren werkzaam in handel en
scheepvaart. Economische sectoren waarin met name de Zeevang en Waterland het
binnen Holland bijzonder goed deden in de jaren vanaf ca 1514 tot 1567/68. De terugval
die de economie hier doormaakte, deed zich niet zozeer vlak vóór de Opstand voor,
maar vooral in de jaren na 1567 tot ca. 1578. De doorvoer naar Amsterdam, de visserij
op de buitenwateren en de Oostzeehandel werden in deze jaren grotendeels lam gelegd
als gevolg van de oorlog, de zeeblokkades door de watergeuzen en de afwezigheid van
velen die elders een veilig heenkomen hadden gezocht. 275
In de verhoren van de Raad van Beroerten is af te toe wel sprake van een leegstaande
werf in 1566-1567, maar zijn er verder geen signalen van een economische terugval
waardoor bijvoorbeeld een juist in de jaren daarvoor sterk opkomende middenklasse
getroffen zou zijn, zoals H. van der Wee betoogt voor de Zuidelijke Nederlanden. 276
Verschillende voortvluchtigen waren in de jaren 1566-1568 op pad in verband met hun
nering of scheepvaart, zodat van diverse verdachten niet eens met zekerheid verteld kon
worden of ze voortvluchtig waren of absent in verband met hun werkzaamheden.
Ook op sociaal niveau zullen de leidinggevenden in de gereformeerde kringen niet veel
ondergedaan hebben voor de leidinggevenden in politieke kringen. Juist omdat diverse
gereformeerden ook politiek aanzien genoten, uitte een enkele getuige zich bitter over
het feit dat juist zij voor de nieuwe leer kozen gezien de uitstraling die dat volgens hen
had op sociaal zwakkeren. 277
Blijven, zeker voor de leidslieden, vooral de religieuze factoren over om hun keuze voor
de nieuwe leer te verklaren. De afkeer van de katholieke mis en clerus, aangevuld door
273 Romein, ‘Het vergruisde beeld’, en de reactie daarop van Woltjer, ‘Het beeld vergruisd?’. Zie ook:
Van Deursen, De last van veel geluk, pp. 50-52, waar hij schrijft: “De tijd is wel voorbij dat de
beeldenstorm beschreven werd als het werk van een verpauperde, hongerende massa, die misleid en
gemanipuleerd werd door de burgerij, zodat ze haar woede niet koelde op de rijken die werkelijk schuldig
waren aan hun ongeluk, maar op kerken en kloosters.”
274 Van der Wee betoogt hoe de economische bloei in de Zuidelijke Nederlanden plotseling stokte in de
jaren ’60, waardoor de opkomende middenklasse werd gefrustreerd en geradicaliseerd. Van der Wee, ‘De
economie als factor’, pp. 55-70. Marnef sluit zich in zijn studie over Antwerpen, deels bij deze verklaring
aan, maar noteert daarbij als kanttekening dat moeilijk valt te reconstrueren vanuit welke motivatie de
middengroepen kozen voor het calvinisme. Maar in ieder geval speelden naast religieuze ook sociaaleconomische
en politieke factoren een duidelijke rol bij de overgang van vele Antwerpenaren naar het
protestantse geloof. Marnef, Antwerpen in de tijd van de Reformatie, pp. 131-141. Abels en Wouters
wijzen op verslechterde economische omstandigheden in Delft in de jaren ’60, als één van de
verklaringen voor de beeldenstorm in die stad. Abels, Wouters, Nieuw en ongezien, dl. I, pp. 40-44.
275 Van der Woude, Het Noorderkwartier, pp. 393-395.
276 Van der Wee, ‘De economie als factor’, pp. 61-70. Uit de verhoren blijkt wel dat ook ambachtslieden
goed vertegenwoordigd waren onder de aanhangers van de nieuwe leer, maar ook van hen wordt nergens
getuigd dat zij met economische tegenslagen geconfronteerd zouden zijn in of vlak voor 1566.
277 Zie bijvoorbeeld: Raad van Beroerten, p. 260, verhoor van Jan Claesz Oude Brouwer, lid van de
vroedschap van Edam in 1566. Oude Brouwer verwijt Mr. Jan Claesz Poelgeest, stadssecretaris, dat hij
door zijn keuze voor de nieuwe leer, anderen een slecht voorbeeld heeft gegeven.
hoofdstuk 1/ pag. 67