De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

Acta van Wezel en Emden als grondslag voor latere kerkorden
Te midden van alle strijdgewoel vond er dus vier maal een synode plaats en op iedere
synode werd de kerkelijke organisatie verder vormgegeven. De acta van de synode van
Emden en, hoewel niet genoemd ook die van het convent van Wezel, vormden daarbij
de grondslag waarop de latere kerkorden werden gebouwd. Door diverse auteurs is
mijns inziens terecht benadrukt dat er geen tegenstellingen te ontdekken zijn tussen de
basisgedachten geformuleerd te Emden en die door de synoden gehouden in de
Nederlanden zelf. 140 En dat is ook niet zo vreemd als we allereerst bedenken dat het
deels dezelfde predikanten waren die aan deze synoden leiding gaven. 141 Daarnaast werd
de doorwerking van de besluiten van Wezel en Emden vergemakkelijkt door het
cumulatieve karakter van het kerkrecht, wat in de voorbereiding op de diverse synoden
ook duidelijk is te zien. 142 Zo werden de acta van Emden gelezen op de provinciale
synode van Dordrecht 143 en werden zowel de Emdense als Dordtse acta door alle
aangeschreven classes opnieuw bestudeerd ter voorbereiding op de nationale synode
van 1578. Men kon aldus ter de vergadering inbrengen op welke punten deze teksten
bijstelling behoefden. 144 Op de Middelburgse synode van 1581 werden de besluiten van
de voorgaande synoden tot een systematische kerkorde samengevoegd. 145 Deze kerkorde
tussen de rekkelijken of libertijnen en de calvinisten of consistorialen en de manier
waarop Leicester, via de nationale synode van Den Haag probeerde af te rekenen met de
libertijnen of rekkelijke gereformeerden, zie: Kaplan, Calvinists and Libertines, pp. 28-
110 (h.1 en h.2) en 156-196 (h.4). Zie verder over deze synode: De Jong, Nederlandse
Kerkgeschiedenis, pp. 168-172; Bremmer, ‘De Nationale Synode van ’s-Gravenhage
(1586)’, vooral pp. 181-183. Over de keuze van Sonoy voor Leicester: Van Nierop, Het
verraad van het Noorderkwartier, pp. 129-130. Over de conflicten tussen Leicester en
de Hollandse regenten: Van Deursen, De last van veel geluk, pp. 118-123.
140 Dankbaar, ‘Von Wesel (1568) bis Dordrecht (1618-1619)’, pp. 86-87; Plomp,’De
Kerkorde van Emden’, p. 121; Bremmer, ‘De ‘Nationale’ Synode van Dordrecht
(1574)’, pp. 194-195.
141 Net als in Wezel en Emden, kwam ook in 1574 het initiatief tot het houden van een
synode van predikanten, werkzaam (geweest) in de Palts, zoals hen was opgedragen
door de synode van Emden (acta van de provinciale synode van Dordrecht, 1574, part.
kwestie 24). Gaspar van der Heijden hanteerde zowel in Emden als in 1574 in
Dordrecht de voorzittershamer en was in 1578 assessor. Petrus Datheen was een van de
stuwende krachten achter het convent van Wezel en voorzitter van de nationale synode
van Dordrecht in 1578. Arent Cornelisz had eveneens zijn sporen verdiend in de Palts,
voordat hij in 1573 predikant van Delft werd. Hij was scriba in 1574 en 1578, voorzitter
in 1581 en initiatiefnemer en assessor in 1586. Uitgebreide informatie over hem is te
vinden bij Abels, Wouters, Nieuw en Ongezien en in een oudere studie over hem:
Jaanus, Hervormd Delft ten tijde van Arent Cornelisz.
142 Dankbaar, ‘Von Wesel (1568) bis Dordrecht (1618-1619)’, pp. 75-77.
143 e
Acta van de provinciale synode van Dordrecht, 1574. De 2 zittingsdag (16.6.1574)
wordt hiermee geopend.
144 Van ’t Spijker, ‘De Kerkorde van Dordrecht (1578)’, pp. 135-136.
145 Zie hierover: De Jong, ‘De synode van Middelburg 1581-1981’, pp. 276-281. De
Jong wijst erop dat ter wille van de duidelijkheid en de structuur, alleen de synode van
Middelburg het proces van accumulatie heeft doorbroken. Daarom is er volgens De
Jong geen voortdurende groei van de bepalingen aanwijsbaar tussen Emden en
Dordrecht 1619. Mijns inziens is er desondanks geen sprake van een inhoudelijke breuk
hoofdstuk 2/ pag. 98