De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

is de namenlijst die De Hoop Scheffer samenstelde van 94 door het Hof van Holland ter
dood veroordeelde ‘Melchiorieten en Wederdopers’, in de jaren 1534-1566. 115
Vele anderen wisten tijdig te ontkomen of voegden zich in ieder geval uiterlijk weer
naar de regels van de katholieke kerk. De verstrooide, overgebleven leiders van de aldus
gedecimeerde doperse stroming kwamen in de zomer van 1536 bijeen in Bocholt. Hier
kwam de inwendige crisis tot een uitbarsting, toegespitst op de kwestie van het aardse
Godsrijk en de vraag of men dit met geweld naderbij mocht of zelfs moest brengen,
zoals in Munster geprobeerd was en zoals ook nu nog door meer extremistische leiders
als Jan van Batenburg werd verkondigd.
Door bemiddeling van David Joris werd een compromis bereikt waarbij het zwaard
voorlopig achterwege gelaten zou worden bij de vestiging van het Rijk Gods. Deze
verzoening was echter van tijdelijke aard: spoedig tekenden verschillende richtingen af.
David Joris wist, dankzij het door hem bereikte compromis en dankzij zijn charisma een
tijd lang veel invloed te houden. Op den duur moest hij deze leidende positie echter
afstaan aan Menno Simons. Ten slotte verdween hij in 1544 naar Bazel om daar in stilte
verder te leven. 116 Jan van Batenburg bleef vasthouden aan zijn verwachting van het
1000-jarige rijk en aan zijn plannen om voor halfvasten 1538 117 een stad in te nemen,
om zo het nieuwe Jeruzalem te vestigen. Vanuit die stad zou de zondige wereld gestraft
worden. Tot die tijd mochten zijn volgelingen zich in leven houden door het beroven
van kerken en kloosters, omdat de goederen der kerken niet aan de goddelozen maar aan
de echte kinderen Gods, de Batenburgers dus, toekwamen. Na de executie van
Batenburg in 1538 wist zijn aanhang zich met wisselend succes nog een tijd te
handhaven. 118
De gematigde richting, onder leiding van Obbe en Dirck Philips en Menno Simons,
moest niets van dit revolutionaire elan hebben en nam ook steeds meer afstand tot de
veel mystiekere David Joris, die de doop vooral geestelijk opvatte en het daarom niet
nodig achtte het geloof in uiterlijke vormen te belijden. Menno Simons richtte zich juist
wel op de gemeente als de zuivere, zichtbare gemeenschap van gelovigen die zich
bewust afscheiden van de zondige wereld en lijdzaam wachten op het wereldeinde. Een
zichtbare gemeente dus geplaatst tegenover de meer spiritualistische visie van de
Davidjoristen volgens welke je ook in het geheim je geloof kunt belijden, onzichtbaar
voor de wereld om je heen. 119
De overheden maakten geen onderscheid tussen de verschillende doperse richtingen,
zodat niet alleen de revolutionaire groepen leden onder de vervolgingen. Zowel de
Batenburgers als de Davidjoristen en de meer gematigde dopers rond Dirck en Obbe
Philips en Menno Simons waren hun leven niet zeker in de jaren na 1535.
In 1538 en opnieuw in 1540, 1542 en 1544 vonden grote processen plaats tegen
Batenburgers, waarna de rol van deze groep zo goed als uitgespeeld was. Ook in
Waterland, vooral rond Purmerend had men kennis gemaakt met de strooptochten van
Batenburgse bendes. Echte aanhang had de sekte hier evenwel niet weten te verwerven,
115 Archief Doopsgezinde Gemeente Amsterdam, inv. nr. 745, opgemaakt in 1864.
116 Mellink, De wederdopers in de Noordelijke Nederlanden, pp. 388-395; Mellink, ‘Prereformatie en de
vroege reformatie’, pp. 153-155; Horst, ‘De strijd om het fundament des geloofs’, pp. 25-30; Mellink, ‘De
beginperiode van het Nederlands Anabaptisme’, pp. 38-39; Zijlstra, Om de ware gemeente en de oude
gronden, pp. 148-150, 157-168.
117 dat wil zeggen 31 maart 1538
118 Jansma, ‘Misdaad in de 16 e eeuw in de Nederlanden’, pp. 40-56.
119 Voor een uitgebreide beschrijving van de opvattingen en het leven van Menno Simons en de
verschillen tussen Menno Simons en zijn doperse en spiritualistische tegenstanders: zie Zijlstra, Om de
ware gemeente en de oude gronden, hoofdstuk 7 en 8, pp. 170-214.
hoofdstuk 1/ pag. 40