De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

daer bruijloft ofte ander vroolijck geselschap soude mogen sijn, tsij mette vlagge ofte
speelman off sonder de selve te (..) danssen ende springen langs de straet.’ 33
Volgens notities in de marge werd de keur op 28 januari 1643 en 1 februari 1651
opnieuw ‘gepubliceert na voorgaende clockenslagh’. Dit wijst erop dat de bestaande
praktijken zich maar moeizaam lieten corrigeren. Uit de bronnen valt niet op te maken
of de kerkenraad bij de overheid had aangedrongen op deze maatregelen. Uit de
formuleringen leren we wel dat de Purmerender vroedschap de kerkelijke waarden en
normen op het gebied van het huwelijk omhelsde, wat door de nauwe banden tussen dit
stadhuis en deze consistorie niet verrast.
De groeiende zorg in de jaren ’40 van de 17 e eeuw, zowel in Purmerend als in
Monnickendam, maar ook in de synode, over toenemende losbandigheid van de jeugd
leert ons tevens het volgende. De burgerlijke en kerkelijke elite onderschreven, in ieder
geval in de drie steden, inmiddels de door de kerk uitgedragen waarden en normen
aangaande het correct gesloten huwelijk, maar alle inspanningen ten spijt werden deze
opvattingen nog lang niet door alle burgers gedeeld. Onderlinge beloften, bevestigd in
het bed, waren ook in de jaren ’40 nog een gangbare manier om een huwelijk te starten.
Dit was zo in de steden en zal op de dorpen niet anders geweest zijn. We zagen immers
hoe nog in de jaren ’30 een dorpspredikant, ds. Boucardus van Warder door de classis
voor zes maanden geschorst werd in verband met zijn ‘ontijtlicke bijslapen’. 34 Een straf
die zijn eigen kerkenraad veel te zwaar vond.
In de kerkenraadsnotulen van de drie steden, neemt het aantal tuchtzaken rond
voorhuwelijkse seks geleidelijk aan af. Zo werden door de Edamse kerkenraad tussen
1594 tot en 1628 11 vrouwen en drie mannen bestraft op dit punt. In de jaren na 1628
kwam het nog maar twee maal voor dat een lidmaat, in beide gevallen een vrouw,
hierover vermaand werd. Dit zou kunnen betekenen dat de kerkelijke norm aangaande
voorhuwelijkse seks in Edam vanaf de jaren ’30 gemeengoed was geworden onder de
eigen lidmaten. Maar even goed valt te betogen dat de kerkenraad minder zwaar tilde
aan deze overtreding 35 of er in ieder geval minder woorden aan vuil maakte in de acta.
Zo lezen we in de notulen van 1634 dat de kerkenraad ‘de zake in te gaen tegen ’t
onordelijcke bedlopen’ in advies hield, zonder verder tot nadere uitspraken hierover te
komen. 36
In Monnickendam hield men langer vast aan een strikte hantering van de tucht. 37 Daar
verdween deze overtreding pas na 1642 uit de boeken. Tussen 1600 en 1620 werden
slechts vijf lidmaten vermaand over hun voortijdige bijslaap, terwijl tussen 1621 en
1642 dit 23 lidmaten over kwam, waarbij het net als in Edam vooral vrouwen waren die
hierover vermaand werden. 38 De laatste in deze rij waren uitgerekend schout Jan en zijn
echtgenote Ariaentje Pietersdr. 39 Geen wonder dat de Monnickendamse kerkenraad in
1643 pleitte voor commissarissen voor huwelijkse zaken. Vanaf dat jaar werden er geen
lidmaten meer bestraft in verband met voorhuwelijkse seks. Liet men dit nu voortaan
aan de commissarissen voor huwelijkse zaken over, waren alle lidmaten nu eindelijk tot
33
Oud Archief Purmerend, inv. nr. 84: keurboek, 29.11.1639.
34
Zie paragraaf 5.5.
35
Anders dan de vrouwen voor haar, hoefde Neel Hermans in 1638 geen schuldbekentenis over haar
voorhuwelijkse seks af te leggen. Haar werd alleen aangeraden zich eenmaal van het Avondmaal te
houden. Kerkenraadsnotulen Edam, 25.4.1638, 2.5.1638.
36
Kerkenraadsnotulen Edam, 3.12.1634, 7.1.1635.
37
Zie paragraaf 4.2.
38
Zes mannen en 22 vrouwen werden hierover vermaand, waaronder twee echtparen.
39
Kerkenraadsnotulen Monnickendam, 19.10.1642, 2.11.1642.
hoofdstuk 8/ pag. 399