De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

opvallend omdat kerkenraad en overheid in deze stad nauwer gelieerd waren dan in
Monnickendam het geval was en de burgemeesters volgens de kerkenraadsnotulen in
1634 ook toezegden maatregelen tegen de ‘incruypende vergaderinge der lutheranen’ te
nemen. 258 In de studie van Estié lezen we hoe Pieter van Engelen ook in Edam preekte
in de jaren 1636-1640 en dat in 1647 de officiële stichting van de lutherse gemeente
alhier plaatsvond. Erg voorspoedig verliep dit in de beginjaren niet. Door financiële
nood gedwongen, vertrok de eerste predikant Thomas Fugenius in 1652 en moest men
in datzelfde jaar zelfs het kerkgebouw verkopen. Enkele jaren jaar later was de
financiële situatie enigszins verbeterd en kon een nieuw gebouw worden betrokken en
een nieuwe voorganger beroepen. 259
Het kan zijn dat de vroedschap wel degelijk maatregelen nam om de verdere opkomst
van het lutheranisme te verhinderen, het kan ook zijn dat men van deze nieuwkomer
met zijn geringe aanhang 260 , geen echt gevaar duchtte: de kaarten waren geschud en
Edam beschouwde zich als een ‘gereformeerde stad’ zoals Claes Boom te verstaan werd
gegeven in 1648. Omdat hij op verschillende momenten in het bijzijn van velen ‘seer
schandelyck [..] lasterlyck ende onbetaemelijck te spreecken ende schelden opde
gereformeerde regligie, de ledematen ende leere vandien (..) dat der Geusen leeren
valsch was ende dat de luyden vandien verdoemt waren, dat de Geusen behoorden
gebrant te worden, dat D. Hernicus Schalckenius een schelige duyvel ende valsche
leeraer was, wenschende als deselfve opde stoel clom de beenen brack’. Een dergelijke
scheldkanonnade werd niet getolereerd en kwam Claes op verbanning te staan. 261
Remonstranten in Purmerend?
In Purmerend bleef de leerstellige onrust beperkt tot een enkele beschuldiging van Dirck
Pietersz schoolmeester aan het adres van ds. Carolus Petri Agricola in 1617. Hij hield
hem weliswaar niet voor een ‘onzuiver leeraer’, maar had er wel moeite mee dat de
predikant zich ‘niet genoech en distingweerde (van) die nieuwicheden ende tgevoelen
der kercken’. Het liep met een sisser af, waarna de kerkenraad besloot de boel verder
luytersche gesinden’.
258 Kerkenraadsnotulen Edam, 3.9.1634. Enkele maanden daarvoor hadden Edamse
lutheranen, samen met die van Monnickendam en Purmerend een delegatie naar de
lutherse kerkenraad van Amsterdam gestuurd met het verzoek om voor deze drie steden
samen één predikant beschikbaar te stellen en die mede te financieren. De Amsterdamse
kerkenraad was positief, maar die predikant kwam er nog niet. Mogelijk omdat de
gemeenten onvoldoende middelen hadden om het traktement aan te vullen, mogelijk
ook als gevolg van die gereformeerde protesten, aldus Estié, Geschiedenis van de
evangelisch-lutherse gemeente te Edam, p. 11.
259 Estié, Geschiedenis van de evangelisch-lutherse gemeente te Edam, pp. 12-22. Het
archief van de Evangelisch-Lutherse gemeente Edam bevindt zich in het
Waterlandsarchief te Purmerend. De oudste stukken dateren uit 1649.
260 Rond 1630 zou het om enkele tientallen lutheranen gaan, voornamelijk Duitse
immigranten. In 1660 namen 24 leden deel aan het Avondmaal, in 1661 waren dat er
40. De meeste leden verdienden weinig, zodat het geld voor predikant en kerkgebouw
door ca. 10-11 leden werd opgebracht, aangevuld met steun vanuit Amsterdam. Estié,
Geschiedenis van de evangelisch-lutherse gemeente te Edam, pp. 11, 24, 29-30.
261 Oud Archief Edam, inv.nr. 66c: memorieboeken van de burgemeesters, 19.6.1648.
hoofdstuk 7/ pag. 388