De classis Edam 1572-1650 - VU-DARE Home - Vrije Universiteit ...

ook hierdoor het doopsgezinde geluid niet. Zo verhaalde Pieter Pietersz Beckgen bij zijn
verhoor in 1569, hoe een leraar in een schuit ergens in Waterland uit de Heilige Schrift
vermaande 265 en ook in andere verhoren komen we berichten tegen over personen, die
varende door het Waterland geestelijke liederen zongen. 266 Willem Jansz uit Waterland
gaf in dat zelfde jaar onder zware martelingen toe, zes of zeven jaar tevoren gedoopt te
zijn en sindsdien ook wel eens zelf een vermaning gehouden te hebben voor vier of vijf
van zijn broeders. Beide mannen moesten hun overtuiging met de dood bekopen. 267
Dit zou Leenaert Bouwens er niet van weerhouden om in de periode 1568-1582
opnieuw door Holland te reizen en ook nu velen te dopen, onder meer in Axwijk (8),
Beets (10), Edam (6), Monnickendam (6) en Purmerend (2). Deze aantallen liggen
beduidend lager dan in de jaren 1563-1565, maar omdat het nu alleen doopbedieningen
in de Friese fractie betreft, zal het totale aantal doopbedieningen aanmerkelijk hoger
geweest zijn. 268
De zwijgende meerderheid
Ondanks al deze getallen en berichten over gereformeerden en doopsgezinden in de
jaren ‘60, moeten we vooral niet vergeten dat het slechts om kleine groepen ging. Voor
Edam weten we dat velen de katholieke kerk zelfs letterlijk verdedigden, net zoals in
Purmerend gebeurde en dat van Oosthuizen werd getuigd dat alles daar bij het oude
bleef. Maar hoe was het in de andere plaatsen? Volgens Van Nierop bleef in het
Noorderkwartier, net als elders de overgrote meerderheid van de bevolking ‘katholiek’,
met daaraan toegevoegd de vraag wat we ons daarbij moeten voorstellen. De bronnen
vermelden immers nauwelijks iets over de spiritualiteit van die zwijgende katholieke
meerderheid. 269 Zij vormden de grote middengroep waar Woltjer als één van de eersten
op geattendeerd heeft. Afwachtend, staande langs de zijlijn, nieuwsgierig wellicht, maar
zonder al duidelijk partij te willen of durven kiezen. Een positie die deze groep nog
jarenlang bleef betrekken zowel op politiek als op religieus gebied. 270 Hoe weinig de
bronnen ook over deze groep vertellen, we mogen hem niet uit het oog mogen verliezen.
Maar wie wel koos, koos bewust hetzij voor de gereformeerde, hetzij voor de
doopsgezinde richting, afhankelijk van welk geluid het eerst gehoord werd. Waar de
doopsgezinden sterk vertegenwoordigd waren, was meestal geen oor meer voor de
gereformeerde leer en omgekeerd lieten de gereformeerde voorgangers geen
gelegenheid onbenut om te ageren tegen de katholieken én tegen de doopsgezinden. 271
265
Mellink, Documenta Anabaptistica, dl II, nrs. 259, 260, pp. 275-277.
266
Mellink, Documenta Anabaptistica, dl II, nr. 263, pp. 278-279.
267
Mellink, Documenta Anabaptistica, dl. II, nrs. 268, 270, 278, pp. 287-290, 295-296. Jansz vertelde
zijn ondervragers tevens drie tot vier keer het Avondmaal gevierd te hebben, samen met 30 tot 40 andere
doopsgezinden en dat hij de kant van Dirck Philips gekozen had in diens twist met Lenaert Bouwens. Zie
ook: Van Braght, Het bloedig tooneel, dl II, pp. 490-492; Clara Jansdr, afkomstig uit Ransdorp,
woonachtig in Edam, gedoopt door Dirck Philips in 1562/ 63, verklaarde in 1575 dat zij ruim vijf jaar
daarvoor een Avondmaalsviering bijwoonde in of bij Hoorn en dat zij vier jaar geleden ’s nachts een
vermaning in Amsterdam had bezocht. Mellink, Documenta Anabaptistica, dl. II, nr. 301, p. 319.
268
Helaas maakt de dooplijst geen onderscheid in doopbedieningen voor en na 1572. Vos, ‘De Dooplijst
van Leenaert Bouwens’, pp. 64-71; Gerrit Cornelisz verhaalde in 1571 van doopbedieningen in de buurt
van Landsmeer, vooral door Lenaert Bouwens. Niet duidelijk is wanneer dat precies was: in de jaren
1563-1565 of tussen 1568 en 1571. Mellink, Documenta Anabaptistica, dl II, nr. 285, pp. 301-304.
269
Van Nierop, Het verraad van het Noorderkwartier, pp. 61-62.
270
Woltjer, Friesland in de Hervormingstijd, pp. 90-103, 144-188; Woltjer, Tussen vrijheidsstrijd en
burgeroorlog, pp. 17, 56-59.
271
Voorbeelden daarvan zijn te vinden bij Vis, Jan Arentsz, de mandenmaker van Alkmaar, p.55 (Jan
hoofdstuk 1/ pag. 65