12.05.2013 Views

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

hø³tsóh¹ DICCIONARIO CHINANTECO høg² cuøin³<br />

ta³ guǿ¹² Jø³juøi². Comunicó al <strong>pueblo</strong> que<br />

el Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Valle Nacional vendrá.<br />

hø³tsóh¹ pisoteé, etc. Véase hø²tsóh¹² pisotear<br />

hø³tsóh¹³ pisotearé Véase hø²tsóh¹² pisotear<br />

hø³tsoh³ pisoteaste, etc. Véase hø²tsóh¹² pisotear<br />

hø³tsóh³ pisotearemos, etc. Véase hø²tsóh¹²<br />

pisotear<br />

hǿ³ pisaremos, etc. Véase høa¹² pisar<br />

1høa¹ conté Véase høa¹² contar<br />

2høa¹ pisé, etc. Véase høa¹² pisar<br />

1høa¹² vt {A13b} 1 pisar Ca¹høa¹jni cang³;<br />

jøng² uai¹² ca¹løa¹ tai¹jni mi³ ca¹chi²dsen³jni<br />

ni³ cang³. Pisé <strong>la</strong>s piedras y me<br />

<strong>la</strong>stimé los pies al pisar<strong>la</strong>s.<br />

2 patear, patada Høa¹²dsa quiah¹² dsa²<br />

ju³ ná³ ti³tán¹²dsa. Patean a los que pelean<br />

con ellos.<br />

2høa¹² vt {A22b B; 1ª pers pl pres: hi²} 1 contar<br />

Mi³ ca¹quiúh¹jni hma² jmo¹³jni hniú¹²<br />

jøng² ca¹høa¹jni ca¹jái¹jni ha² cónh² té¹².<br />

Después <strong>de</strong> cortar los palos para construir<br />

una casa, los conté para saber cuántos eran.<br />

2 (son¹³) tocar Ca¹lá²jni tocadiscos, hi²<br />

jmo¹² ta³ quianh¹³ si², hi² høa¹² quianh¹³<br />

hie¹². Compré un tocadiscos: un aparato<br />

eléctrico que toca música <strong>de</strong> discos.<br />

3 (chieh³) cantar Ma²høa¹² chieh³ hiég³ ju³<br />

ná³ ca¹tǿ² ja³ tag¹jah jløi². La pol<strong>la</strong> canta<br />

cuando está por empezar a poner huevos.<br />

høa¹² si², leer<br />

høa¹² si² vt 1 leer Høa¹²jni cøng² si² tióh¹³<br />

jǿg³ quiah¹² Diú¹³. Estoy leyendo un libro<br />

que hab<strong>la</strong> <strong>de</strong> Dios.<br />

3 (ja³ ma²quiún²) cursar Ma²høa¹² tsih² si²<br />

ja³ ma²quiún². El niño va cursando el<br />

cuarto año <strong>de</strong> primaria.<br />

høa¹² son¹³ vt 1 cantar Hioh¹² jénh¹²dsa<br />

jnáng¹²dsa gug²dsa ta³ láh¹ høa¹²dsa. Por<br />

el regocijo, palmotean mientras cantan.<br />

2 entonar Ho¹² tan¹² guieg² jmai³ jin²<br />

hieg², juúh²dsa høa¹²jah son¹³ na³ ma²tǿ²<br />

ja³ tag¹jah jløi². La primavera canta en el<br />

139<br />

tiempo <strong>de</strong> calor; se dice que entona su canto<br />

cuando ya va a poner sus huevos.<br />

hǿa¹² jǿg³ aviso, etc. Véase hǿ² jǿg³ avisar<br />

1høa¹³ contaré Véase høa¹² contar<br />

2høa¹³ pisaré Véase høa¹² pisar<br />

høa¹³ si² leeré Véase høa¹² si² leer<br />

hǿa¹³ Véase møi¹hǿa¹³ espesado <strong>de</strong> masa<br />

Jmo¹²dsa møi¹hǿa¹³ quianh¹³ can³ sei³<br />

ho¹ ju³ can³ hé¹³, jøng² toh¹²dsa niúh¹<br />

jmø³jneng². Se hacen los espesados <strong>de</strong> masa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> yuca o <strong>de</strong> maíz, y se echan en<br />

<strong>la</strong> sopa <strong>de</strong> frijol.<br />

hǿa¹³ jǿg³ avisaré, etc. Véase hǿ² jǿg³ avisar<br />

høa³ pisaste, etc. Véase høa¹² pisar<br />

høa³ s Semana <strong>San</strong>ta Juúh² dsa² canh¹³ hi²<br />

tsa¹lé² jenh¹ gug² dsa² ta³ láh¹ hiu³ høa³;<br />

ca¹láh¹ ca¹dsø³juen¹³ høa³ báh³ lé² jenh¹<br />

gug²dsa. Los antepasados dicen que uno no<br />

pue<strong>de</strong> casarse en <strong>la</strong> Semana <strong>San</strong>ta; dicen<br />

que hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> Semana <strong>San</strong>ta se<br />

pue<strong>de</strong> uno casar.<br />

‣jmai³ ta²høa³ Pascua Mi²han¹²dsa, hi² jmo¹²dsa<br />

hi² tsa¹gǿah¹²dsa, jmai³ ta²høa³ díh³<br />

dsií¹² dsa² canh¹³ hi² jmo¹dsa láh¹ jøng². La<br />

gente ayuna, <strong>de</strong>jando <strong>de</strong> comer durante <strong>la</strong> Pascua,<br />

porque es <strong>la</strong> costumbre <strong>de</strong> los ancianos.<br />

hǿa³ contarás Véase høa¹² contar<br />

høah¹³ Véase jmø³høah¹³ saliva Tsa¹ti³jŋie¹²<br />

lǿ² jmø³høah¹³ hag³dsa na³ ma²tiogh³<br />

møh² togh¹²dsa. Continuamente hay saliva<br />

en <strong>la</strong> boca cuando uno tiene lombrices en<br />

el estómago.<br />

1høg² s hierba, yerba Chian² dsa² tën²<br />

jmo¹²dsa hí³ dsa² dsoh³ quianh¹³ høg².<br />

Hay personas que saben curar a los enfermos<br />

con hierbas.<br />

2høg² lloras, etc. Véase ho¹² llorar<br />

3høg² tienes Véase hio¹² tener<br />

4høg² Véase ta¹ u¹høg² mañana<br />

‣chi³høg² ayer por <strong>la</strong> mañana He³ jniang³<br />

ca¹gógh¹ chi³høg². Llegamos acá ayer por<br />

<strong>la</strong> mañana.<br />

‣hmǿi² høg² hoy por <strong>la</strong> mañana (tiempo<br />

pasado) Hmǿi² heg² na²u³niang¹³ jniang³<br />

ja³ quiah¹³ jan² dsa² dsoh³. Hoy por <strong>la</strong><br />

mañana fuimos a ver a un enfermo.<br />

høg² cuøin³ s (chiúh³) flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> can<strong>de</strong><strong>la</strong>ria,<br />

romerillo [Kohleria papillosa; posiblemente<br />

Columnea cf. purpusii] Lǿa¹² sei³ quiah¹²<br />

chiúh³ høg² cuøin³ ju³ láh¹ lǿa¹² dsii³ni¹

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!