12.05.2013 Views

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

dsa² dsi² jǿg³ DICCIONARIO CHINANTECO dsa² hnë¹²<br />

dsa² dsen¹³ quián¹² Ŋii¹jneng². <strong>San</strong> Mateo<br />

es el patrón <strong>de</strong> Yet<strong>la</strong>.<br />

3 amo, ama Cøng² hniú¹² ja³ mi³jmo¹²jni<br />

ta³ mi³guǿ¹³ jan² dsa² dsen¹³, dsa² tsa¹hai³<br />

<strong>la</strong>³jmo¹² héh¹ ha² láh² jmó³ jnieh³ ta³. En<br />

una empresa don<strong>de</strong> yo trabajaba había un<br />

amo que en seguida nos mangoneaba en<br />

el trabajo.<br />

4 director, directora Jan² tøa¹² tsen² Chi²bi²rein³<br />

lán¹²dsa dsa² dsen¹³ quián¹²<br />

tøa¹². Un maestro que se l<strong>la</strong>ma Zeferino<br />

es el Director <strong>de</strong> los maestros.<br />

dsa² dsi² jǿg³ s an adivinador Ca¹h<strong>la</strong>nh¹³jni<br />

jan² dsa² dsi² jǿg³ díh³ mi³dsog³jni<br />

chii² na² juúh² he² lǿa¹² quieg¹. Consulté a<br />

un adivinador para ver <strong>de</strong> qué pa<strong>de</strong>cía, porque<br />

yo estaba enfermo.<br />

dsa² dsií² s an <strong>chinanteco</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra “Dsií²”<br />

hia¹²dsa dsa² chian² <strong>San</strong>² Juøn¹³ Quio²te²pe¹³<br />

quianh¹³ dsa² chian² tø¹ Mah¹nǿng².<br />

“Los <strong>chinanteco</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra” se le l<strong>la</strong>ma a<br />

<strong>la</strong> gente <strong>de</strong> <strong>San</strong> Juan Quiotepec y <strong>San</strong> Pedro<br />

Yólox.<br />

dsa² go² s an paisano, paisana Ca¹láh¹ ján¹<br />

dsa² go² jniang³ të² hløah¹² jǿg³ jmei¹².<br />

Todos nuestros paisanos pue<strong>de</strong>n hab<strong>la</strong>r <strong>chinanteco</strong>.<br />

[Note que “paisano” lleva un sentido<br />

limitado.]<br />

dsa² goh¹² s an cobar<strong>de</strong> Dsa² goh¹² báh³<br />

juúh²dsa, ju³ láh¹ dsa² tsa¹tí² dsǿa¹² jmo¹<br />

ju³ láh¹ he² hi² mi³hniuh¹² hi² mi³jmo¹dsa.<br />

Se dice que una persona es cobar<strong>de</strong> cuando<br />

no se atreve a hacer lo que <strong>de</strong>be hacer.<br />

dsa² gǿi¹² s an tartamudo, -a, tartamudo,<br />

tartamuda Tsa¹lé² hløah¹ dsa² gǿi¹² cu² rø²<br />

jmai³ ja³ dsie¹²dsa jǿg³. La gente tartamuda<br />

no pue<strong>de</strong> hab<strong>la</strong>r bien cuando p<strong>la</strong>tica.<br />

dsa² gu²dsí² s an fantasma, aparición Ca¹jái¹dsa<br />

hính³ quiah¹² dsa² gu²dsí² ca¹láh¹<br />

jan² dsa² jëń² dsa². La gente vio una visión<br />

<strong>de</strong> un fantasma en forma <strong>de</strong> persona.<br />

dsa² guai³ dsa² cag³ s an sordomudo, sordomuda<br />

Lán¹² hi²meh² dsa² guai³ dsa² cag³<br />

ca¹láh¹ cónh¹ mi³ ca¹lø¹chián¹tsih. El niño<br />

ha sido sordomudo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su nacimiento.<br />

dsa² guian¹ tón² s an pl apóstoles Jmai³<br />

ton¹ lúg¹ guií² ca¹dsiánh² Diú¹³ jmi²dsí²<br />

han¹³ quiah¹² quianh¹³ dsa² guian¹ tón².<br />

En el día <strong>de</strong>l Pentecostés Dios mandó el<br />

Espíritu <strong>San</strong>to a los apóstoles.<br />

44<br />

dsa² hé² s an creyente Lán¹² jniang³ ca²<br />

chiúh³ dsa², jmáh¹ láh¹ dsa² hé² jǿg³<br />

quiah¹² Diú¹³. Nosotros somos <strong>de</strong> una so<strong>la</strong><br />

familia, y somos creyentes en Dios.<br />

dsa² hen¹² s an borracho Ca¹chi¹ŋió² dsa²<br />

hen¹² quiah¹² cuø³ ja³ ŋøa¹²dsa ja³ neng².<br />

El borracho chocó con el caballo cuando<br />

caminaba <strong>de</strong> noche.<br />

dsa² hiag¹³ s an enemigo Cuø¹² ju² méh³<br />

dsøa¹² báh³ dsa² hiag¹³. Nuestros enemigos<br />

nos causan molestias.<br />

dsa² hiég³ s an <strong>chinanteco</strong> <strong>de</strong> Chiltepec Dsa²<br />

hiég³ báh³ dsa² hløah¹² jǿg³ jmei¹² quiah¹²,<br />

dsa² tiogh³ ja³ tén¹² jøa³ juøi² Hiég³. Los<br />

<strong>chinanteco</strong>s <strong>de</strong> <strong>San</strong> José Chiltepec son personas<br />

que hab<strong>la</strong>n su propio <strong>chinanteco</strong>.<br />

dsa² hio¹² hniú¹² s propietario, propietaria,<br />

amo, ama Dsa² hiei¹² cog³ báh³ dsa² hio¹²<br />

hniú¹². Ju³ ná³ ca¹dsa¹ tsøh² hi² mi²hmah¹³<br />

dsa² tiogh³ hniú¹² quiah¹²dsa. Los propietarios<br />

reciben dinero. Al fin <strong>de</strong>l mes los que<br />

están en sus casas les pagan renta.<br />

Dsa² hiu³ júg³ s an Todopo<strong>de</strong>roso Jan²<br />

Diú¹³ báh³ chian², Diú¹³ dsa² hiu³ júg³. Existe<br />

un solo Dios, Dios el Todopo<strong>de</strong>roso.<br />

dsa² hiúg³ s an (cu² tséh¹) partidario,<br />

partidaria Lán¹²dsa dsa² hiúg³ quianh¹³ PRI.<br />

El es partidario <strong>de</strong>l PRI.<br />

dsa² h<strong>la</strong>nh³ s an 1 diablo Dsa² h<strong>la</strong>nh³ báh³<br />

héi², dsa² mi²gan¹²dsa, hi² jøng² juúh²dsa<br />

jǿg³ h<strong>la</strong>ih¹³. El diablo es el que engaña a <strong>la</strong><br />

gente y por eso le dice cosas ma<strong>la</strong>s.<br />

2 criminal Dsa² lán¹² dsa² h<strong>la</strong>nh³ báh³<br />

héi², høin¹²dsa hi² chii² quiah¹² roh¹³dsa.<br />

Aquél es un criminal; roba lo que pertenece<br />

a sus compañeros.<br />

dsa² hløah¹² jǿg³ ŋiíh¹ s an hispanohab<strong>la</strong>nte<br />

Dsa² hløah¹² jǿg³ ŋiíh¹ ha¹chii¹² ŋë́²dsa<br />

jǿg² jmei¹² díh³ ué² báh³ lǿa¹² jǿg³ jmei¹².<br />

Los hispanohab<strong>la</strong>ntes no entien<strong>de</strong>n el <strong>chinanteco</strong><br />

porque el <strong>chinanteco</strong> es difícil.<br />

dsa² hnai¹² s an 1 ven<strong>de</strong>dor, ven<strong>de</strong>dora Ca¹guøn¹<br />

jan² dsa² hnai¹² ŋǿ¹². Llegó acá un<br />

ven<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> carne.<br />

2 traidor, traidora Dsa² ná¹² báh³ ca¹hnai¹<br />

jní²; jǿg³ tsa¹té¹² ca¹tsáih¹dsa dsa² ta³. El<br />

es un traidor que dijo mentiras a <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s<br />

respecto a mí.<br />

dsa² hnë¹² s an traidor, traidora Dsa² ná¹²<br />

báh³ ca¹hnë¹ Juøn¹³; jǿg³ tsa¹té¹² ca¹tsáih¹-

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!