12.05.2013 Views

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

tøg² DICCIONARIO CHINANTECO tǿg³<br />

4 (hi³ŋiíh¹) horno Tóh¹²dsa cuai³ niúh¹<br />

tøg² hi³ŋiíh¹ díh³ jøng² quiég² hi³ŋiíh¹.<br />

Echa leña en el horno <strong>de</strong> pan para que se<br />

cueza el pan.<br />

5 (guø³dsa) orificio Ca¹hløah¹dsa ta¹ huø³<br />

ta¹ niúh¹ tøg² guø¹jni, mi³jøng² tsa¹nang¹<br />

dsa² siáh². Susurró en el orificio <strong>de</strong> mi oído<br />

para que nadie más escuchara.<br />

‣jní² cu² tøg² agujereado, -a Ca¹láh¹ cu² tøg²<br />

ma²jní² hniú¹² di³ hi³ ma²tsønh³. La casa está<br />

muy agujereada porque ya está <strong>de</strong>teriorada.<br />

2tøg² <strong>de</strong>fecas, etc. Véase tag¹² <strong>de</strong>fecar<br />

3tøg² asas, etc. Véase to¹² asar<br />

4tøg² s (chiúh³) plátano [Musa<br />

sapientum] Hug¹²dsa hma²<br />

chiúh³ tøg² díh³ jøng² tsa¹gug¹.<br />

Hinca un puntal en el<br />

plátano para que no se caiga.<br />

tøg² chiunh¹² s p<strong>la</strong>tanillo,<br />

plátano cienbocas [tambíen se l<strong>la</strong>ma esta<br />

p<strong>la</strong>nta tøg² mø¹tsǿn¹² y tøg² sien³] Rǿg²<br />

h<strong>la</strong>ih¹³ tøg² chiunh¹² na³ ma²juøi² h<strong>la</strong>ih¹³.<br />

Los p<strong>la</strong>tanillos son muy dulces cuando están<br />

bien maduros.<br />

tøg² guiég² s plátano macho [Musa paradisiaca]<br />

Jmai³ ja³ chii² tøg² guiég², gǿah¹²dsa<br />

tøg² tióh¹³ jmøi² dsíg². Cuando hay plátano<br />

macho, se come hervido.<br />

tøg² hieih¹² s pos ventana <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz, nariz,<br />

narices Quianh¹³ tøg² hieih¹² báh³dsa cang²dsa<br />

dsí². La gente respira a través <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

ventanas <strong>de</strong> <strong>la</strong> nariz.<br />

tøg² hløg² s cueva, caverna, gruta Ca²<br />

juuh³ tsa¹ca¹tánh²jni tøg² hløg² máh². Por<br />

poco me caigo en una cueva en el cerro.<br />

tøg² hmøi² s letrina Ha¹chii² hieg³ ca¹guiég¹dsa<br />

tøg² hmøi² quiah¹²dsa, jøng²<br />

tsa¹hai³ ca¹cángh¹². Construyó su letrina<br />

poco profunda, y se llenó luego.<br />

tøg² ja³ rø²hog¹² h<strong>la</strong>i³ s sepulcro, tumba<br />

Guiég¹²dsa tøg² ja³ rø²hog¹² h<strong>la</strong>i³. Está<br />

excavando un sepulcro.<br />

tøg² jiuh³ s plátano chaparro [también se l<strong>la</strong>ma<br />

esta p<strong>la</strong>nta tøg² nia³; Musa sapientum var.]<br />

Ca¹jan¹jni guie¹ tsøn¹² chiúh³ tøg² jiuh³<br />

jo¹. Antier sembré diez matas <strong>de</strong> plátano<br />

chaparro.<br />

tøg² jmøi² s pozo Tøg² jmøi² cán²dsa<br />

jmøi² hǿnh²dsa. Agarran el agua para<br />

tomar <strong>de</strong> un pozo.<br />

336<br />

tøg² lih² Véase uøin² tøg² lih² bubo, gonguipo,<br />

matapollo Quianh¹³ jmó³ uøin² tøg² lih²<br />

jmo¹²dsa jmøi² henh¹²dsa hio¹³ dsa² ton².<br />

Con <strong>la</strong> raíz <strong>de</strong>l bubo se hace una agua que le<br />

dan a tomar a <strong>la</strong> mujer que <strong>de</strong>rrama sangre.<br />

tøg² ma²san³ s plátano manzano [el vocablo<br />

<strong>chinanteco</strong> es préstamo <strong>de</strong>l español; Musa<br />

sapenium var.] Cøgh²dsa tøg² ma²san³<br />

ca¹láh¹ ma²quianh¹³ can³. La gente come<br />

el plátano manzano acompañado <strong>de</strong> pozol.<br />

tøg² mø¹tsǿn¹² s p<strong>la</strong>tanillo, plátano cienbocas<br />

[también se l<strong>la</strong>ma esta p<strong>la</strong>nta tøg² chiunh¹² y<br />

tøg² sien³] Rǿg² h<strong>la</strong>ih¹³ tøg² mø¹tsǿn¹² na³<br />

ma²juøi² h<strong>la</strong>ih¹³. Los p<strong>la</strong>tanillos son muy<br />

dulces cuando están bien maduros.<br />

tøg² mu²ra³ s plátano morado [el vocablo<br />

<strong>chinanteco</strong> es préstamo <strong>de</strong>l español; Musa<br />

sapenium var. rubra] Ton¹ ni³ tøg² mu²ra³<br />

chii², chii² tøg² mu²ra³ teg², jø¹ chii²<br />

tøg² mu²ra³ guiéng². Hay dos c<strong>la</strong>ses <strong>de</strong><br />

plátano morado: el b<strong>la</strong>nco y el colorado.<br />

tøg² nia³ s plátano chaparro [también se l<strong>la</strong>ma<br />

esta p<strong>la</strong>nta tøg² jiuh³; Musa sapientum var.]<br />

Ca¹jan¹jni guie¹ chiúh³ tøg² nia³ jo¹. Antier<br />

sembré diez matas <strong>de</strong> plátano chaparro.<br />

tøg² nǿng² s abismo Ju³ ná³ ca¹siégh²<br />

jniang³ niúh¹ tøg² nǿng² tsa¹ton¹² jmai³<br />

ma²gógh¹ jniang³ dsii²néi². Si caemos al<br />

abismo jamás volveremos.<br />

tøg² ŋiíh¹ s plátano <strong>de</strong> castil<strong>la</strong> Jmo¹²dsa can³<br />

dsíg³ hǿnh²dsa quianh¹³ tøg² ŋiíh¹ tióh¹³<br />

jmøi² dsíg². Se toma el atole simple con<br />

plátano <strong>de</strong> castil<strong>la</strong> hervido.<br />

tøg² rø²tang¹³ s plátano roatán, plátano<br />

tabasco [el vocablo <strong>chinanteco</strong> es préstamo <strong>de</strong>l<br />

español; Musa sapientum var.] Jmá² hi³<br />

méih¹ tøg² rø²tang¹³ cónh¹ jính³ ja³<br />

ca¹láh¹ jǿ¹ tøg². El plátano roatán es más<br />

sabroso que todos los <strong>de</strong>más plátanos.<br />

tøg² sien³ s p<strong>la</strong>tanillo, plátano ciembocas<br />

[también se l<strong>la</strong>ma esta p<strong>la</strong>nta tøg² mø¹tsǿn¹² y<br />

tøg² chiunh¹²] Rǿg² h<strong>la</strong>ih¹³ tøg² sien³ na³<br />

ma²juøi² h<strong>la</strong>ih¹³. Los p<strong>la</strong>tanillos son muy<br />

dulces cuando están bien maduros.<br />

1tǿg² asó Véase to¹² asar<br />

2tǿg² Véase tan¹² tǿg² momoto Jáh² reh² báh³<br />

tan¹² tǿg²; hioh¹² báh³ jniá²jah. El momoto es<br />

un pájaro <strong>de</strong> color ver<strong>de</strong>, y es bonito.<br />

3tǿg² <strong>de</strong>fecó Véase tag¹² <strong>de</strong>fecar<br />

1tǿg³ Véase møi¹tǿg³ molleja Quianh¹³ tøh¹²

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!