12.05.2013 Views

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ocote DICCIONARIO CHINANTECO oído<br />

juuh¹² cónh¹ niúh¹ jính³ hi² tsa¹ma²na²hóh¹<br />

dsa.<br />

2 juenh¹² El hombre ocioso es uno que<br />

está siempre <strong>de</strong>socupado. Dsa² <strong>la</strong>³guǿ¹³<br />

jmai³ ca¹láh¹ jǿ¹ báh³ dsa² juenh¹².<br />

‣<strong>de</strong> ocioso jan¹³ Estoy <strong>de</strong> ocioso porque no<br />

hay trabajo para hacer este mes. Jan¹³jni,<br />

ha¹chii² ta³ li¹jmo¹³jni tsøh² <strong>la</strong>ng¹².<br />

ocote m 1 hma² cø² Del ocote se hacen<br />

gabinetes para guardar <strong>la</strong> ropa. Hma² cø²<br />

jmo¹²dsa gog¹² ja³ dsø²tóh¹³ hí³ hmøah¹².<br />

2 hma² cø² guiéng² Del ocote sale una<br />

resina que se quema como ve<strong>la</strong>; con el<strong>la</strong><br />

se alumbra <strong>la</strong> casa cuando no hay<br />

petróleo. Cøg² hma² cø² guiéng² ju³ láh¹<br />

cøg² cø²; hma² jøng² hiúh¹²dsa si² dsii²néi²<br />

jmai³ ja³ tsa¹chii² jmøi² cøg².<br />

Ocote (<strong>San</strong> Antonio) Gu²ŋiing² <strong>San</strong> Antonio<br />

Ocote se l<strong>la</strong>ma un <strong>pueblo</strong> situado<br />

río arriba <strong>de</strong> <strong>San</strong> Isidro Laguna. Gu²ŋiing²<br />

tsen² cøng² juøi² neng¹² juu¹² ta¹ láh¹ ŋií²<br />

láh¹ neng¹² Ni³ Jmøi² Ŋiing².<br />

octavo, -a adj ja³ ma²jŋie¹ Al octavo día<br />

que nacía un varón, los antepasados le<br />

daban i<strong>de</strong>ntidad. Ja³ ma²jŋie¹ jmai³ ca¹lø¹chián¹<br />

guiing² dsa² ŋioh¹² mi³jmo¹² dsa²<br />

hóg¹ hi² lén¹³ guiing².<br />

ocultar vt 1 hma¹² Yo oculto un poco <strong>de</strong><br />

dinero para que no haya problema si<br />

acaso hay necesidad. Hma¹²jni mih²<br />

cog³ quieg¹jni díh³ jøng² tsa¹ué² lé² ju³<br />

ná³ ca¹chi¹quián²jni jmai³.<br />

2 prnl (ratero) tógh¹² Hay un lugar en<br />

<strong>la</strong> subida <strong>de</strong> cerro armadillo don<strong>de</strong> se<br />

ocultan los rateros. Lǿa¹² cøng² ja³ tógh¹²<br />

dsa² høin² tsag³ Mah¹jiuh³.<br />

oculto, -a adj rø²hma¹ Está oculto el asunto<br />

porque no quiere que nadie sepa. Rø²hma¹<br />

báh³ jǿg³ hi² tsa¹hniu¹dsa li¹ŋii¹² dsa².<br />

ocupar vt (puesto) lán¹² Ocupó <strong>la</strong> Presi<strong>de</strong>ncia<br />

<strong>de</strong> Tuxtepec el día primero <strong>de</strong><br />

enero. Ca¹<strong>la</strong>n¹dsa ta³ Ma¹<strong>la</strong>g³ ja³ cøng²<br />

tsøh² láh¹ ni³ ŋii².<br />

ocho adj 1 jŋie¹ Se van cada ocho días a<br />

hacer <strong>la</strong>s compras. Ma¹cónh¹ jŋie¹ jmai³<br />

dsø²lén²dsa dsø²lie¹²dsa lio¹³.<br />

2 (an) jŋia¹ El tiene ocho reses. Tiogh³<br />

jŋia¹ ca³juu² quián¹²dsa.<br />

3 (1ª pers.) jŋiang¹ Ocho <strong>de</strong> nosotros.<br />

Jŋiang¹ jnieh³.<br />

558<br />

odiar vt 1 hioh³ Odia comerlo porque<br />

tiene mal olor. Hioh³dsa gǿah¹dsa díh³ hi²<br />

hei¹² dsí² ma²ju¹².<br />

2 hian² dsǿa¹² El odia al vecino que vive<br />

cerca <strong>de</strong> su casa y lo trata mal. Hian²<br />

dsǿa¹²dsa quianh¹³ dsa² tiogh³ cøg¹² ja³ guǿ¹³dsa,<br />

jøng² jmo¹²dsa uen¹² dsǿa¹²dsa.<br />

3 (an) hian¹³ El hombre odioso hace mal;<br />

es cruel con <strong>la</strong> persona que odia. H<strong>la</strong>ih¹³<br />

jmo¹² dsa² hiag¹³, uen¹² dsǿa¹²dsa ja³ cog²<br />

dsa² hian¹³dsa.<br />

4 (sin obj) hiag³ Me odian porque tengo<br />

mucho maíz. Hiag³dsa jní² díh³ hi² chii²<br />

ma¹dsio¹² cuøi² quieg¹.<br />

odioso, -a adj hioh³ Se pusieron odiosos<br />

con su hermano porque él vive bien.<br />

Ca¹lø¹hioh¹ roh¹³dsa di³ hi² guǿ¹²dsa dsio¹.<br />

oeste m (hacia el ~) ta¹ láh¹ tø²dsëń³ hieg²<br />

Estando en Pa<strong>la</strong>nt<strong>la</strong>, Usi<strong>la</strong> queda hacia el<br />

oeste. Ju³ ná³ tiogh³dsa Jmø¹dsag¹ neng¹²<br />

Jø³juøi² Jinh¹ juu¹² ta¹ láh¹ tø²dsëń³ hieg².<br />

oficial militar m juu¹³ hlég² Un oficial militar<br />

llegó a ser Presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> México<br />

hace mucho tiempo, un hombre que se<br />

l<strong>la</strong>maba Porfirio. Jan² dsa² mi³lán¹² juu¹³<br />

hlég² ca¹lán¹ ta³ ja³ tén¹² Ŋii¹jmøi²<br />

ma²lǿih², dsa² mi³tsen² Por³fi¹³.<br />

oficial público m dsa² ta³ Cada <strong>pueblo</strong><br />

tiene sus oficiales públicos. Tiogh³ dsa²<br />

ta³ láh¹ cøng² láh¹ cøng² juøi².<br />

ofrecer vt 1 jính¹² Ofrece maíz a cualquiera<br />

que lo compre porque necesita dinero.<br />

Jính¹²dsa cuøi² chii² juúh² hein² dsa² hniu¹ lá¹<br />

díh³ chi³quian³dsa jmai³ cog³.<br />

2 (an) jénh² Me ofrece un torete para<br />

que yo compre. Jénh²dsa jan² ca³juu² dsú²<br />

meh² quianh¹³ jní² hi² hniu¹dsa lán³jni jáh².<br />

ofrendar vt cuø¹² Manifiesta <strong>la</strong> voluntad<br />

<strong>de</strong> ofrendar lo necesario en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Dios.<br />

Mi²lei¹³dsa hi² hiug² dsǿa¹²dsa cuø¹²dsa he²<br />

hi² hniuh¹² ja³ jmo¹²dsa ta³ quiah¹² Diú¹³.<br />

oído m (sentido, facultad) 1 niuh³ Si el hombre<br />

no tuviera el oído tampoco tendría<br />

el hab<strong>la</strong>. Ju³ jøng² tsa¹mi³lǿ² hi² niuh³<br />

dsa² jmø¹guǿi¹, cónh¹ jøng² tsa¹mi³lǿ² hi²<br />

hløah¹²dsa ca¹láh¹.<br />

2 (Anat) guø³ El oído sirve para escuchar<br />

todos los ruidos y <strong>la</strong> plática <strong>de</strong> <strong>la</strong> gente.<br />

Guø³dsa, juúh²dsa, ja³ nang¹²dsa ca¹láh¹ jǿ¹<br />

møah¹³ ho¹ ju³ jǿg³ hi² dsie¹² dsa².

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!