12.05.2013 Views

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Máh² Cuú¹ Dsai¹ DICCIONARIO CHINANTECO mái²<br />

3 serrano, -a “Dsií²” hia¹²dsa dsa² máh²,<br />

dsa² chian² <strong>San</strong>² Juøn¹³ Quio²te²pe¹³<br />

quianh¹³ dsa² chian² tø¹ Mah¹nǿng². “Los<br />

<strong>chinanteco</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> sierra”, se le l<strong>la</strong>ma a <strong>la</strong><br />

gente serrana <strong>de</strong> <strong>San</strong> Juan Quiotepec y <strong>San</strong><br />

Pedro Yólox.<br />

Máh² Cuú¹ Dsai¹ s Cerro <strong>de</strong> Provi<strong>de</strong>ncia<br />

Siog² dsa² juu¹² tsag³ máh² Cuú¹ Dsai¹. Se<br />

bajan por <strong>la</strong> bajada <strong>de</strong>l Cerro <strong>de</strong> Provi<strong>de</strong>ncia.<br />

máh² cuú² s chi<strong>la</strong>cayote [Cucurbita ficifolia]<br />

Hi² teg² báh³ tiu¹³ máh² cuú², tiu¹³ jøng²<br />

tso¹²dsa quianh¹³ tah¹², jøng² lé² jmø³máh²<br />

rǿg² hi² hǿnh²dsa. La pulpa <strong>de</strong>l chi<strong>la</strong>cayote es<br />

b<strong>la</strong>nca y <strong>la</strong> cuecen con pane<strong>la</strong> para hacer un<br />

jugo dulce <strong>de</strong> ca<strong>la</strong>baza que se toma.<br />

máh² cuúh³ s ca<strong>la</strong>baza <strong>de</strong> cáscara Huh²<br />

cuúh³ quiah¹² máh² cuúh³, hi² gǿah¹²dsa<br />

jmáh¹ láh¹ tiu¹³ quiah¹² na³ ma²na²cág¹.<br />

La ca<strong>la</strong>baza <strong>de</strong> cáscara tiene cáscara dura; se<br />

come nada más <strong>la</strong> pulpa <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber<br />

sido cocida.<br />

Máh² Chii² Cø² s Cerro Ocote Tsen² máh²<br />

Máh² Chii² Cø² díh³ hliúg² hma² cø² chii²<br />

ja³ jøng². El cerro se l<strong>la</strong>ma Cerro (don<strong>de</strong><br />

hay) Ocote porque hay mucho ocote allí.<br />

Máh² Dsii³ Hløg² s Cerro Peña Hløg²<br />

ŋiei¹² h<strong>la</strong>ih¹³ báh³ tsih¹² juu¹² Máh² Dsii³<br />

Hløg². Por el camino <strong>de</strong> Cerro Peña hay<br />

una roca muy alta.<br />

Máh² Dsii³ Lah³ s <strong>San</strong>to Domingo Máh²<br />

Dsii³ Lah³ tsen² cøng² juøi² tén¹² Ma¹rǿh³,<br />

juøi² píh³ neng¹² coh¹³ máh² <strong>San</strong>² Mi²guie¹³<br />

juu¹² dság¹²dsa juu¹² Máh U²guøh¹². <strong>San</strong>to<br />

Domingo se l<strong>la</strong>ma un rancho que pertenece a<br />

<strong>San</strong> Lucas Arroyo Palomo; es rancho chico que<br />

queda atrás <strong>de</strong> cerro <strong>San</strong> Miguel en el camino<br />

que va por Cerro Campanario.<br />

Máh² Niúh¹ Hløg² s Cerro Debajo <strong>de</strong> Peña<br />

Máh² Niúh¹ Hløg² tsen² cøng² máh² ja³<br />

jmo¹² dsa² chian² Jmø¹dsag¹ ta³. Cerro<br />

Debajo <strong>de</strong> Peña es el nombre <strong>de</strong> un cerro<br />

don<strong>de</strong> trabajan los <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nt<strong>la</strong>.<br />

Máh² Ŋii¹juøi² s Sierra <strong>de</strong> Juárez Lán¹²<br />

nøng² dsa² chian² tø¹ Máh² Ŋii¹juøi², dsa²<br />

jmo¹² uøin¹². Los zapotecos viven en <strong>la</strong><br />

Sierra <strong>de</strong> Juárez; son alfareros.<br />

Máh² Røh² s Cerro Ver<strong>de</strong> Juøi² píh³ báh³<br />

Máh² Røh², juøi² neng¹² huø¹ ja³ tén¹²<br />

Jmø²jløa¹³, juu¹² ja³ ŋó¹³ juu¹² Mah¹jiuh³.<br />

Cerro Ver<strong>de</strong> es un rancho que pertenece a<br />

239<br />

Arroyo <strong>de</strong> Banco, situado en el camino<br />

que va hacia Cerro Armadillo.<br />

máh² sei³ s tama<strong>la</strong>yote, ca<strong>la</strong>baza <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />

[Cucurbita maxima] Ha¹chii² cuúh³ chii²<br />

quiah¹² máh² sei³ ju³ láh¹ chii² quiah¹²<br />

máh² cuúh³. El tama<strong>la</strong>yote no tiene cáscara<br />

como <strong>la</strong>s ca<strong>la</strong>bazas <strong>de</strong> cáscara dura.<br />

Máh² Sø²ma²lio³ Variante <strong>de</strong> Máh² Sø²u²ló³<br />

Cerro <strong>San</strong> Eulogio Ca¹tǿ² Máh² Sø²ma²lio³<br />

na²u³niang¹³ jnieh³ hneng³. Fuimos<br />

<strong>de</strong> cacería al Cerro <strong>San</strong> Eulogio.<br />

Máh² Sø²u²ló³ s Cerro <strong>San</strong> Eulogio Máh²<br />

Sø²u²ló³ tsen² ja³ jmo¹² dsa² chian² Jmø¹dsag¹<br />

ta³. <strong>San</strong> Eulogio se l<strong>la</strong>ma un cerro<br />

don<strong>de</strong> trabaja <strong>la</strong> gente <strong>de</strong> Pa<strong>la</strong>nt<strong>la</strong>.<br />

Máh² Tsang³ s Cerro Cuate Máh² Tsang³<br />

báh³ máh² ŋiei¹² cónh¹ ja³ ca¹láh¹ jǿ¹<br />

máh² quiah¹² dsa² chian² Te³ja. Cerro Cuate<br />

es el cerro más alto que tiene <strong>la</strong> gente <strong>de</strong><br />

<strong>San</strong>to Tomás Tejas.<br />

Máh² U¹coh¹³ s Cerro <strong>de</strong> Fruta Jag¹³ tø¹<br />

guia¹jo¹³ neng¹² Máh² U¹coh¹³ dsoh¹² máh²<br />

hi² dsø²lén²dsa juu¹² Jmø³lág¹². La pob<strong>la</strong>ción<br />

Cerro <strong>de</strong> Fruta está situada al <strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong>recho, en <strong>la</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>ra <strong>de</strong>l cerro que está en<br />

el camino hacia Nopalera <strong>de</strong>l Rosario.<br />

Máh² U²guøh¹² s (máh²) Cerro Campanario<br />

Neng¹² Máh² U²guøh¹² coh¹³ ja³<br />

tiogh³ dsa² chian² Máh² Dsii³<strong>la</strong>h³. El<br />

Cerro Campanario está situado arriba <strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong> viven los <strong>de</strong> <strong>San</strong>to Domingo.<br />

máh³ Véase sei³ máh³ jícama Jne¹²dsa mǿi²<br />

jneng² sei³ máh³ jin² jmǿa¹². Se siembra<br />

<strong>la</strong> semil<strong>la</strong> leguminosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> jícama en <strong>la</strong><br />

temporada <strong>de</strong> lluvias.<br />

mái¹ pedí <strong>de</strong>volución, etc. Véase mái¹² pedir<br />

<strong>de</strong>volución<br />

mái¹² vt {A13b} pedir <strong>de</strong>volución Mái¹² Sǿa¹³<br />

cuøi² quiah¹², cuøi² ca¹cuúh¹dsa Sø³ta¹<br />

ma²cøng² ŋii². José pi<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>volución<br />

<strong>de</strong>l maíz que le prestó a Anastasio hace<br />

un año.<br />

mai¹³ s an madre, mamá Mai¹³, tsáih¹²dsa<br />

chiég³dsa, di³ dsa² héi² báh³ dsa² ca¹cang¹<br />

quiah¹²dsa. Se le dice mamá a <strong>la</strong> madre<br />

porque el<strong>la</strong> concibe a uno.<br />

mái¹³ pediré <strong>de</strong>volución, etc. Véase mái¹² pedir<br />

<strong>de</strong>volución<br />

mái² pi<strong>de</strong>s <strong>de</strong>volución, etc. Véase mái¹² pedir<br />

<strong>de</strong>volución

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!