12.05.2013 Views

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

Diccionario chinanteco de la diáspora del pueblo antiguo de San ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

chión² DICCIONARIO CHINANTECO chiúh³<br />

Se tuestan <strong>la</strong>s pepescas con aceite en una<br />

cazue<strong>la</strong> (<strong>de</strong> barro).<br />

3chión² vas para antojar, etc. Véase tson²<br />

antojar<br />

1chion³ adj 1 colorado, -a Mi³chiég³ cuøi²,<br />

cuøi² chion³, cuøi² guiéng². El maíz colorado<br />

es <strong>la</strong> madre <strong>de</strong>l maíz.<br />

2 mixto, -a Lǿa¹² cuøi² chion³ rø²cu²<br />

rø²güénh¹² ca² hnë¹²; tsa¹guiéng² cu²<br />

rø², tsa¹teg² cu² rø². El maíz mixto es <strong>de</strong><br />

varios colores en una mazorca, no es completamente<br />

rojo ni completamente b<strong>la</strong>nco.<br />

2chion³ adj an tostado, -a Cúgh¹²dsa chi³iuh²<br />

chion³ ni³ hie¹³ ju³ ná³ ma²quion²jah. Comen<br />

el pez pequeño que ya está seco,<br />

tostado en el comal. Véase chión² tostar<br />

chionh¹ pegaremos, etc. Véase chionh¹² pegar<br />

chionh¹² vt {B1g} 1 pegar, enco<strong>la</strong>r Chionh¹²dsa<br />

mu³si² dsoh¹² hma² je³ mi³jøng² tsa¹ŋǿ² dsí².<br />

Pegan los papeles en <strong>la</strong> fachada <strong>de</strong> jonote para<br />

que no pase el viento.<br />

2 p<strong>la</strong>ntar Ca¹chionh¹dsa chi³tøg² jøa³ cuøi²<br />

quiah¹²dsa. P<strong>la</strong>ntó matas <strong>de</strong> plátano entre<br />

su milpa.<br />

3 vi pegarse, enco<strong>la</strong>rse Ca¹chionh¹ mu³si²<br />

cu² hŋiah¹² quianh¹³ hi³ tio¹. Los papeles<br />

se pegaron solos con el pegamento.<br />

4 (chi³-, rø²-) pegado, -a Chi³chionh¹² mu³si²<br />

dsoh¹² hieh¹² hi² rø²hløah¹² hi² lé² jmai³. El<br />

anuncio está pegado en <strong>la</strong> pared y dice que<br />

habrá una fiesta.<br />

5 p<strong>la</strong>ntar Tsa¹lé² dsø²chionh¹³ chi³tøg² jøa³<br />

cang³ díh³ tsa¹lé² guiég¹dsa. No se pue<strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>ntar el p<strong>la</strong>tanal don<strong>de</strong> hay piedras porque<br />

no se pue<strong>de</strong> excavar.<br />

chionh¹³ pego, etc. Véase chionh¹² pegar<br />

chiú² vi {D4} pellizcar Ca¹chiú² løg² chi³gúg¹jni<br />

quianh¹³ hma². Se me pellizcó <strong>la</strong><br />

piel <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do con un palo.<br />

chiúg¹ pizqué, etc. Véase chiúg² pizcar<br />

chiúg¹² pizco, etc. Véase chiúg² pizcar<br />

Chiug¹³ s an Chucho<br />

chiúg¹³ pizcaré, etc. Véase chiúg² pizcar<br />

chiúg² vt pl {A41a} 1 pizcar, cortar Chiúg²dsa<br />

tsøn¹² hma² ca²fe¹³ di³ jøng² tiúh¹ hai¹<br />

ma¹dsio¹². Pizcan el retoño <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong><br />

café para que pueda producir mucho.<br />

2 robar Chian² jan² dsa² møi², dsa² quii²chiúg²<br />

dsa² quii²høin¹² hi² chii² quiah¹² dsa²<br />

jmø¹guǿi¹ jian¹²dsa. Hay un <strong>chinanteco</strong><br />

40<br />

<strong>de</strong> Valle Nacional que roba <strong>la</strong>s pertenencias<br />

<strong>de</strong> sus prójimos.<br />

chiugh² adj an comezón, picazón Dsag³<br />

bøah¹³ chiuh² hiu³ Jmø¹dsag¹; lø²chiugh²<br />

h<strong>la</strong>ih¹³ dsa². En Pa<strong>la</strong>nt<strong>la</strong> hay una epi<strong>de</strong>mia <strong>de</strong><br />

granos que dan mucha comezón a <strong>la</strong> gente.<br />

chiúgh² vt an {B4h} 1 parar, poner en pie<br />

Chiogh³ jní² guiing² na³ ma²ca¹ŋii¹hën¹²<br />

guiing² di³ tsa¹ma²të² guiing² ŋøa¹² cu² rø².<br />

Yo paro <strong>de</strong> nuevo al niño cuando se cae<br />

porque todavía no sabe caminar bien.<br />

2 (jáh² tiogh³ jmøi²) pescar, agarrar Chiúgh²dsa<br />

chi³iuh² quianh¹³ tsø³møh². Pescan <strong>la</strong>s<br />

pepescas con una canasta.<br />

‣dsa² chiúgh² guiing² partera Dsø²téh²dsa<br />

dsa² chiúgh² guiing ju³ ná³ rø²canh¹²<br />

guiing² quián¹² hio¹³ quian¹² guiing². Se va a<br />

l<strong>la</strong>mar a <strong>la</strong> partera si <strong>la</strong> criatura está <strong>de</strong> <strong>la</strong>do.<br />

1chiúh¹ Variante <strong>de</strong> chiuh² sarnoso, -a [p.ej:<br />

bøah¹³ chiúh¹, roncha sarnosa]<br />

2chiúh¹ sacará, etc. Véase chióh¹² sacar<br />

chiuh² adj comezón, picar, sarnoso, -a Lø²chiuh²<br />

tsa¹tián² ja³ dsø²ba¹³ hma² cug²<br />

jein³. Da mucha comezón cuando se pega <strong>la</strong><br />

ma<strong>la</strong> mujer.<br />

chiuh³ s 1 oril<strong>la</strong> Ca¹ŋie³jni ca¹ŋii³tian¹³jni<br />

chiang³ chiuh³ jneng² quieg¹jni, díh³ jøng²<br />

ca¹hian²jah cónh¹ hein¹³ hnøa¹² tø¹ ca¹hlǿg².<br />

Fui a <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong> mi frijo<strong>la</strong>r para espiar el<br />

mazate; apareció como a <strong>la</strong>s tres <strong>de</strong> <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>.<br />

2 bor<strong>de</strong> Ma²lǿih² mi³jmo¹²dsa jnǿ³ chiuh³<br />

juøi². Hace mucho tiempo levantaron una<br />

cerca al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l <strong>pueblo</strong>.<br />

chiúh³ s pos 1 (Bot) mata Ca¹chionh¹dsa<br />

chiúh³ tøg² jøa³ cuøi² quiah¹²dsa. P<strong>la</strong>ntó<br />

<strong>la</strong>s matas <strong>de</strong> plátano entre su milpa.<br />

2 tronco, tallo Lǿa¹² chiúh³ uøin² tsøh¹²<br />

láh¹ cøng² chiúh³ pa³, díh³ ti³hai¹² ma¹dsio¹²<br />

jmáh¹ chi³uǿin¹ tig². El tronco <strong>de</strong>l chiquihuite<br />

parece una so<strong>la</strong> enre<strong>de</strong><strong>de</strong>ra, muy<br />

gruesa; pero en realidad son muchas enre<strong>de</strong><strong>de</strong>ras<br />

<strong>de</strong>lgadas, juntas.<br />

3 p<strong>la</strong>nta Dsø²cón³ chiúh³ uøin² hma²<br />

tsǿn¹² mǿh¹ juu¹² guiuh¹³ hma². La p<strong>la</strong>nta<br />

<strong>de</strong>l junco trepa por los árboles.<br />

4 (hniú¹²) cimiento Jan² guiuh¹³ ca¹hnai¹<br />

ca² jneh³ huø¹ quieg¹ jní²; jøng² ja³ ca¹hnai¹dsa<br />

jøng² ca¹mi³liág¹³jni chiúh³ hniú¹².<br />

Un señor me vendió una parce<strong>la</strong> don<strong>de</strong><br />

empecé el cimiento <strong>de</strong> un edificio.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!